اگر حق براى فرد يا جامعهاى سودى نبخشد باطل تباهش خواهد ساخت
حق بيك معنى نظم بنيادين انسانى در دو قلمرو فرد و اجتماع است .
برهم زدن اين نظم بنيادين با فريفتن خود با اينكه امكان زندگى كردن در اشكال ديگر نيز وجود دارد نه ضررى به حق وارد ميآورد و نه باطل را عامل نظم بنيادين ميسازد . حق ، هميشه حق بوده و حق خواهد بود . و چنانكه در مباحث گذشته گفتيم : هرگز وارد ميدان نبرد با قدرت و باطل نميگردد ، تا گاهى شكست بخورد و گاهى ديگر پيروز گردد . و باطل هميشه باطل بوده و باطل خواهد بود . اگر هم در جولانگاه اميال و خودخواهىها ميدان را به دست بگيرد ، چنانكه امير المؤمنين فرموده است : باز دولت حقيقى از آن حق است .
بهمين جهت است كه انحراف و روى گردانيدن از حق ، باطل را از باطل بودن و مختصات آن كه تباهى نظم بنيادين زندگى است ، از بين نميبرد . آنانكه حق و باطل را دو مفهوم اعتبارى يا ساختگى تلقى نموده و اصالت را تنها در خود نفس كشيدن و غوطه خوردن در شهوات و هوا و هوسها مىدانند ،
يا واقعاً معناى حق و باطل را درك نكردهاند ، [ كه اين جهالت قطعاً كشف از جهالت به موجوديت خويش مينمايد ] و يا نتوانستهاند در مسير زندگى فكرى درباره شخصيت و « من » خود نمايند . گروهى ديگر از آنانكه تا حدودى از اصطلاحات علمى و فلسفى بهرهاى گرفتهاند ، نسبى بودن موارد و مصاديق حق و باطل را دليل عدم اصالت حق دانسته و گمان بردهاند كه نسبى بودن
[ 178 ]
موارد و مصاديق حق و باطل ميتواند دستاويزى براى انعطافپذيرىهاى آنان بوده با فرمولهائى مانند « بارى بهرجهت » ، « نبايد هيچ اصل و قاعدهاى گريبان انسان را بگيرد » زندگى نمايند . مثل اينان مثل آن كسى است كه در موقع تطهير دعاى استنشاق را ميخواند :
آن يكى در وقت استنجاء بگفت
كه مرا با بوى جنت دار جفت
گفت شيخى خوب آوردهاى
ليك سوراخ دعا گم كردهاى
بلى ، حق و باطل با نظر به تحول واقعيات و موضعگيرى انسانها در برابر آنها و با نظر به تحولات در شرايط وجودى خود انسان نسبى است ، چيزى كه امروز مصداقى از حق است ، فردا مصداقى براى باطل محض است . كارى كه در شرايطى خاص مصداقى از باطل است ، در شرايط ديگر مصداقى از حق مىباشد ، ولى هويت حق و باطل كه اولى نظم بنيادين « حيات معقول » و دومى تباه كننده آن است ، زوال ناپذير بوده ، تا انسان وجود دارد ، آن دو هويت نيز براى او مطرح است . بعنوان مثال : سپردن تدريس كلاس ششم ابتدائى بدست يك دانش آموز كلاس يكم دوم و سوم و چهارم و پنجم باطل محض است ولى سپردن يك كلاس دانشگاهى براى همان دانشآموز پس از طى مراحل دانشگاهى و رسيدن به مقام استادى ، حق محض است . دست برداشتن از لذت محدود براى گريز از ضرر ناگوار حق محض است ، در صورتيكه ارتكاب به مشقت و ضرر محدود براى بدست آوردن لذت بالاتر از آن مشقت نيز حق است . تأديب كودك بوسيله خشونت ملايم و با هدفگيرى تربيت ،
عين عدالت و حق درباره وى است ، در صورتيكه كمترين خشونت براى كودك نه با هدفگيرى تربيت ، بلكه براى اشباع حس انتقام جوئى باطل محض است .
اينگونه اختلافات در دو مفهوم حق و باطل مربوط به جريان عينى و موارد و مصاديق حق و باطل است ، نه به هويت آن دو . در هر نقطهاى از نظم بنيادين زندگى كه يك جريان متنوع و دگرگون شونده است ، حقى وجود دارد و باطلى .
[ 179 ]
حق هر نقطه از اين جريان ، عبارتست از قانون واقعى آن نقطه از نظر طبيعت مادى و روحى فردى و تشكل اجتماعى و باطل در هر نقطه از جريان مزبور انحراف از آن قانون واقعى است . اگر شما توانستيد در تمام جريان زندگى نقطهاى بدون قانون مخصوص بخود پيدا كنيد ، آنوقت ميتوانيد ادعا كنيد كه : حق و باطل ساخته ذهن آدمى است با اين بيان ، مضمون جمله امير المؤمنين عليه السلام چنين مىشود :
كسى كه موجوديت خود را چنان رها كرده است ، كه اهميتى به حق نميدهد و براى نظم بنيادين زندگى خود ، از حق برخوردار نميگردد ، براى زندگى خود قانونى سراغ ندارد و چون براى زندگى خود قانونى سراغ ندارد ، نظم بنيادين زندگى او مختل است ، چنين شخصى هر حركتى را انجام بدهد و با هر انگيزهاى زندگى خود را بجريان بيندازد ، باطل بوده و قطعاً به ضرر او تمام خواهد گشت .
با همين ملاك و ضابطهاى كه حق و باطل را تفسير نموديم ، هدايت و ضلالت نيز قابل تفسير است . 25 ، 26 الا و انّكم قد امرتم بالظّعن و دللتم على الزّاد ( آگاه باشيد ، شما به كوچ از اين دنيا مأموريد و به اندوختن زاد و توشه [ براى اين سفر بس طولانى ] راهنمائى شدهايد ) .
همه اجزاء و قوانين عالم هستى فرياد مىزنند : برويد و در اين مسير زاد و توشهاى براى وصول به سرنوشت نهائى همراه داشته باشيد
ما انسانها در اقيانوس هستى چونان كشتى نشينانيم كه دو نوع حركت داريم :
نوع يكم حركتى است كه با اراده و فعاليت كشتيبان در راه بردن كشتى بوجود آمده ، مسيرى را كه راننده كشتى در نظر گرفته است ، ميپيمائيم .
اين همان حركت عمومى است كه از ذره ناچيز گرفته تا كيهان بزرگ تحت
[ 180 ]
سلطه خداوندى براه افتادهاند و هيچ سكون و توقفى هم براى آن تصور نميگردد . امر به اين حركت عمومى كه همه اجزاء و پديدهها و روابط جهان هستى و همه سطوح آن را بجريان لا ينقطع وادار نموده است ، امر تكوينى است كه هيچ تمايل و آرزو و مقاومتى نميتواند جلو آن جريان را گرفته و آنرا به سكون مبدل بسازد .
نوع دوم حركتى است كه كشتى نشينان براى بدست آوردن احتياجات و رسيدن به خواستههاى خود ، انجام ميدهند . دستور به اين حركت از طرف كشتيبان و كاركنان كشتى ، دستور ارشاد تشريعى به سود خود كشتى نشينان است . در حقيقت كشتيبان آگاه به طول سفر و چگونگى آن و آگاه به احتياجات و خواستههاى كشتى نشينان قوانين و دستوراتى را صادر مينمايد ، ولى بهرهبردارى از آنها به تعقل و اختيار خود كشتى نشينان است . حال وضع ما انسانها هم در حركت نوع دوم در كشتى بزرگ دنيا چنين است ما در اين كشتى كه داراى يك حركت كلى رو به يك هدف بس والا است ، مأمور به حركت تكاملى بوده ، اندك مسامحه و بىبند و بارى ما بدون اينكه اختلالى در حركت كلى كشتى و اسرار و هدف آن ، وارد بسازد ، خلل در حركت خاص خود ما ايجاد ميكند كه بحالتى پستتر از اجزاى خود كشتى كه رهسپار منزلگه نهائى خويش است ، سقوط خواهيم كرد .
در اين حركت پرمعنا هيچيك از آرمانهاى مربوط به در و ديوار كشتى و زينت و زيورها و خوراكىها و پوشاكيها و صندلىهاى آن ، نميتواند توشهاى براى ساحل اقيانوس زندگى باشد . مگر نه چنين است كه :
عقل كشتى ، آرزو گرداب و دانش بادبان
حق تعالى ساحل و عالم همه درياستى
ميرفندرسكى حال كه ساحل اين اقيانوس پيشگاه ربوبى است و پيشگاه ربوبى
[ 181 ]
جايگاه باز شدن سطوح شخصيت آدمى است كه آنها را در تكاپوى حيات ،
ساخته و پرداخته است ، خوشىهاى كشتى كه از آن پياده شدهايم و ديگر هرگز روى آن را نخواهيم ديد ، بچه كار خواهد آمد ؟ در برابر جاذبه پيشگاه ربوبى ،
همه عوامل جذب كننده كشتى زندگى كه در پشت سر گذاشتهايم ، جز اسباببازى ناچيز كودكان خردسال در برابر مالكيت جهان هستى براى يك خردمند عاليمقام ، نمايشى نخواهد داشت . پس هماكنون از كمال و جمال و جلال روحى توشهها برداريم كه شايستگى ورود به جاذبه كمال و جمال و جلال الهى را حاصل بداريم . 27 ، 28 ، 29 ، 30 و انّ اخوف ما اخاف عليكم اثنان : اتّباع الهوى و طول الأمل فتزوّدوا فى الدّنيا ما تحرزون به انفسكم غدا ( وحشتناكترين هراسى كه درباره شما دارم ، دو چيز است : پيروى از هوى و درازى آرزوها . در اين دنيا از خود دنيا توشهاى برداريد كه فردا بتوانيد موجوديت خود را [ آنچنانكه شايسته است ] دارا بوده باشيد )
