مقدّمة السيّد الشّريف الرّضى
[ 72 ]
بسم اللّه الرّحمن الرّحيم أمّا بعد حمد اللّه الّذي جعل الحمد ثمنا لنعمائه ، و معاذا من بلائه ،
و وسيلا إلى جنانه ، و سببا لزيادة إحسانه . ( 1 ) و الصّلوة على رسوله نبيّ الرّحمة ، و إمام الأئمّة ، و سراج الأمّة ، المنتجب من طينة الكرم ، و سلالة المجد الأقدم ، و مغرس الفخار المعرق ، و فرع العلاء المثمر المورق . ( 2 ) و على أهل بيته مصابيح الظّلم ، و عصم الأمم ، و منار الدّين الواضحة ،
و مثاقيل الفضل الرّاجحة ، فصلّى اللّه عليهم أجمعين ، صلاة تكون إزاء لفضلهم ، و مكافأة لعلمهم ، و كفاء لطيب فرعهم و أصلهم ، ما أنار فجر ساطع ، و خوى نجم طالع . ( 3 ) فإنّي كنت في عنفوان السّنّ ، و غضاضة الغصن ، ابتدأت تأليف كتاب في خصائص الأئمّة ، عليهم السّلام ، يشتمل على محاسن أخبارهم و جواهر كلامهم ، حداني عليه غرض ذكرته في صدر الكتاب ، و جعلته أمام الكلام ،
و فرغت من الخصائص الّتي تخصّ أمير المؤمنين عليّا عليه السّلام ، و عاقت عن إتمام بقيّة الكتاب محاجزات الأيّام ، و مماطلات الزّمان . ( 4 )
[ 73 ]
به نام اللّه آن بخشايشگر بخشنده
امّا بعد از ستايش ويژه اللّه ، آن وجود واجبى كه ستودن را بهايى ساخت در برابر بهرهاش ، و پناهگاهى براى آزمايشش ، و ابزارهاى فرارفتن به سوى بهشتش و انگيزهاى در جهت افزايش نيكيش . ( 1 ) و درود بر فرستاده او پيامبر رحمت ، و پيشواى پيشوايان ، و چراغ فروزان همه مردمان ، آن وجود برگزيده از سرشت بزرگوارى ، و چكيده زاد رود شكوه گذشت روزگارى ، كشتسار بالندگيهاى ريشهدار ، و شاخسار والا برومند پر برگ و بار . ( 2 ) و بر خاندانش چراغدانهاى فروزنده در تاريكيها ، و پاسدار نگهدارنده امتها ، و مشعل درخشنده و آشكار دين ، و گرانسنگهاى سنجش برتريهاى سنگين ، پس درود خدا بر همه آنان باد ، درودى شايسته برترى آنان ، و پاداشى برابر با تلاش و رفتارشان ،
و همتا با شاخهها و ريشههاى پاكيزه و پر عطرشان ، تا آنگاه كه سپيدهدم پرتو افكن است ، و ستاره دمنده در پايان شب در حال فرو رفتن است . ( 3 ) در روزگار جوانى و سالهاى خرمى شاخسار زندگانى به تأليف كتابى در خصائص ائمه عليهم السلام آغاز نهادم كه مشتمل بر تاريخ زندگانى زيبا و نيكشان و سخنان گوهرزاى آنان بود . انگيزهاى مرا بدين كار بر انگيخت كه در آغاز كتاب ياد كردهام و پيشاپيش هر سخنى آوردهام ، از نوشتن خصائصى كه ويژه امير المؤمنين على عليه السلام بود فراغت يافتم ، و به سر آوردن دنباله كتاب را موانع روزگار ، و گرفتاريهاى بيشمار جلو گرفت . ( 4 )
[ 74 ]
و كنت قد بوّيت ما خرج من ذلك أبوابا ، و فصّلته فصولا ، فجاء في آخرها فصل يتضمّن محاسن ما نقل عنه عليه السّلام ، من الكلام القصير في المواعظ و الحكم و الأمثال و الآداب ، دون الخطب الطّويلة و الكتب المبسوطة . ( 5 ) فاستحسن جماعة من الأصدقاء ما اشتمل عليه الفصل المقدّم ذكره ،
معجبين ببدائعه ، و متعجّبين من نواصعه ، و سألوني عند ذلك أن أبدأ بتأليف كتاب يحتوي على مختار كلام أمير المؤمنين عليه السّلام في جميع فنونه ،
و متشعّبات غصونه ، من خطب و كتب و مواعظ و أدب ، علما أنّ ذلك يتضمّن من عجائب البلاغة ، و غرائب الفصاحة ، و جواهر العربيّة ، و ثواقب الكلم الدّينيّة و الدّنياويّة ، ما لا يوجد مجتمعا في كلام ، و لا مجموع الأطراف في كتاب . إذ كان أمير المؤمنين ، عليه السّلام ، مشرع الفصاحة و موردها ، و منشأ البلاغة و مولدها ، و منه ، عليه السّلام ، ظهر مكنونها ، و عنه أخذت قوانينها ،
و على أمثلته حذا كلّ قائل خطيب ، و بكلامه استعان كلّ واعظ بليغ . و مع ذلك فقد سبق و قصّروا ، و تقدّم و تأخّروا ، لأنّ كلامه عليه السّلام ، الكلام الّذي عليه مسحة من العلم الإلهي ، و فيه عبقة من الكلام النّبويّ . ( 6 ) فأجبتهم إلى الإبتداء بذلك ، عالما بما فيه من عظيم النّفع ، و منشور الذّكر ، و مذخور الأجر . ( 7 ) و اعتمدت به أن أبيّن عن عظيم قدر أمير المؤمنين عليه السّلام ، في هذه الفضيلة ، مضافة إلى المحاسن الدّثرة ، و الفضائل الجمّة . و أنّه عليه السّلام ،
انفرد ببلوغ غايتها من جميع السّلف الأوّلين ، الّذين إنّما يؤثر عنهم منها القليل النّادر ، و الشّاذّ الشّارد . ( 8 )
[ 75 ]
و آنچه را نوشته بودم به صورت چند فصل و چند باب در آوردم و در آخر آنها فصلى بود كه كلمات كوتاه آن حضرت در زمينه مواعظ و حكم و امثال و آداب نقل شده از او را بجز خطبههاى بلند و نامههاى مفصّل در آن فصل آورده بودم . ( 5 ) گروهى از دوستان اين فصل را پسنديده از نكات بىنظير آن در شگفت افتادند ،
و از قطعات درخشندهاش چشمشان خيره مانده از من خواستند شروع به تأليف كتابى محتوى برگزيدههاى سخنان امير المؤمنين عليه السلام كنم كه همه رشتهها و شاخههاى گفتارش از خطبههاى آن حضرت گرفته تا نامهها و مواعظ و ادبش را در بر داشته باشد ، چه ، مىدانستند كه آن سخنان در بر دارنده شگفتيهاى بلاغت ، و نكات غريب و بى نظير فصاحت ، و گوهر ادبيات عربى ، و مطالب دلنشين دينى و دنيوى است و همه اين امتيازات يكجا و به طور همه جانبه در هيچ سخن و كتابى ديده نمىشود ، زيرا اين تنها امير المؤمنين است كه سر چشمه و آبشخور فصاحت ، و منشأ و آفريدگار بلاغت مىباشد . گوهرهاى نهفتهاش بوسيله او آشكار گرديد ، و آئين و آدابش از وجود او گرفته شد ، هر كس خواست خطبهاى بخواند و خطيب ناميده شود بايد از او پيروى كند ، و آن كسى كه خواستار عنوان واعظ بليغ بود ناچار بود از كلام آن حضرت يارى جويد ، با وجود اين ، در ميدان پهناور سخنورى او پيشى جست و آنان به گردش هم نرسيدند ، و وى به مقصد رسيد و آن كسان در ابتداى ميدان ماندند ،
زيرا سخنان آن حضرت رنگين از علم الهى و عطر آگين از كلمات نبوى است . ( 6 ) لذا با آغاز كردن بدان كار بزرگ به درخواستشان پاسخ دادم ، چه به خوبى مىدانستم چه سود بزرگ ، و نام نيك گسترده ، و پاداش اندوخته شدهاى در اين اقدام نهفته است ( 7 ) و بدين وسيله خواستم ، گذشته از نيكيها و زيبائيهاى بسيار ، و برتريهاى بيشمار نهفته در وجود امير المؤمنين ، عظمت قدر آن بزرگوار را در اين فضيلت سخنورى نيز آشكار گردانم ، چه ، امير المؤمنين عليه السلام ، از ميان ، همه گذشتگان نخستين ،
تنها كسى است كه به اوج كمال سخنورى دست يافته است ، و از آنان جز اندكى جسته گريخته و پراكندهاى نابيخته اثرى نمانده است . ( 8 )
[ 76 ]
فأمّا كلامه عليه السّلام ، فهو البحر الّذي لا يساحل ، و الجمّ الّذي لا يحافل . و أردت أن يسوغ لي التّمثّل في الإفتخار به ، صلّى اللّه عليه ، بقول الفرزدق :
أولئك آبائي فجئني بمثلهم
إذا جمعتنا يا جرير المجامع ( 9 )
و رأيت كلامه ، صلّى اللّه عليه ، يدور على أقطاب ثلاثة : أوّلها الخطب و الأوامر ، و ثانيها الكتب و الرّسائل ، و ثالثها الحكم و المواعظ ، فأجمعت ،
بتوفيق اللّه ، على الإبتداء باختيار محاسن الخطب ، ثمّ محاسن الكتب ، ثمّ محاسن الحكم و الأدب ، مفردا لكلّ صنف من ذلك بابا ، و مفضّلا فيه أوراقا ،
لتكون لاستدراك ما عساه أن يشذّ عنّي عاجلا و يقع إليّ آجلا . ( 10 ) و إذا جاء شيء من كلامه ، صلّى اللّه عليه ، الخارج في أثناء حوار ، أو جواب سؤال ، أو غرض آخر من الأغراض في غير الأنحاء الّتي ذكرتها ، و قرّرت القاعدة عليها ، نسبته إلى أليق الأبواب به ، و أشدّها ، ملامحة لغرضه . و ربّما جاء فيما اختاره من ذلك فصول غير متّسقة ، و محاسن كلم غير منتظمة ، لأنّي أورد النّكت و اللّمع ، و لا أقصد التّتالي و النّسق . ( 11 ) و من عجائبه ، صلّى اللّه عليه ، الّتي انفرد بها ، و أمن المشاركة فيها ، أنّ كلامه الوارد في الزّهد و المواعظ ، و التّذكير و الزّواجر ، إذا تأمّله المتأمّل ، و فكّر فيه المفكّر ، و خلع من قلبه أنّه كلام مثله عليه السّلام ، ممّن عظم قدره ، و نفذ أمره ، و أحاط بالرّقاب ملكه ، لم يعترضه الشّكّ في أنّه كلام من لا حظّ له في غير الزّهادة ، و لا شغل له بغير العبادة ، قد قبع في كسر بيت ، أو انقطع في سفح جبل ، لا يسمع إلاّ حسّه ، و لا يرى إلاّ نفسه ، و لا يكاد يوقن بأنّه كلام من ينغمس في الحرب مصلتا سيفه ، فيقطّ الرّقاب ، و يجدّل الأبطال ،
و يعود به ينطف دما ، و يقطر مهجا ، و هو مع تلك الحال زاهد الزّهّاد ، و بدل
[ 77 ]
و امّا سخنان آن حضرت همان درياى ژرف بيكرانى است كه آب آن را نتوان كشيد ، و انبوه گوهرهائيست كه به آسانى به ميزان ارزش آن نيارستن رسيد . و سر آن دارم كه در افتخار بدان حضرت صلوات اللّه عليه به گفته فرزدق تمثل جويم :
أولئك آبائى فجئنى بمثلهم
إذا جمعتنا يا جرير المجامع ( 9 )
اين بزرگواران پدران من هستند ، پس تو هم ( اى جرير ) همانند آنان بياور ، در آن هنگام كه انجمنها ما را در يكجا گرد آورد .
ديدم گفتار او بر گرد سه محور مىگردد ، نخست ، خطبهها و فرمانها ، دوم ،
نامهها و پيغامها ، و سوم ، كلمات حكمت آميز و موعظهها . پس به توفيق خداى سبحان ابتدا خطبههاى زيبا ، و سپس نامههاى شگفت و سر انجام حكمتها و كلمات گوهرزا را انتخاب كردم ، و هر يك را در بابى مستقل قرار دادم و برگهايى جداگانه برايش نهادم تا اگر بر اثر عجله و شتاب در حال حاضر مطلبى از دستم بيرون رفته ،
آن برگهاى سفيد جايى براى استدراك مطلب دير به دست آمده گردد . ( 10 ) و چون از سخنانش مطلبى در ضمن سؤال و جواب ، يا منظور ديگرى بيرون از تقسيم بندى ما به دست آمد آن را در مناسبترين باب و هماهنگترين قسمت گذاشتم . چه بسا قسمتهايى نامتناسب در اين برگزيده سخنان آمده باشد ، و سخنان را بدون نظم و ترتيب در كنار هم جاى داده باشم ، زيرا من در اين كتاب نكتههاى شگفت و قطعات درخشان آوردهام و قصدم هماهنگى و نظم تاريخى و پيوستگى ميان سخنان نبوده است . ( 11 ) و از شگفتيهاى آن حضرت ، صلوات اللّه عليه ، كه يگانه و بى نظير است و هيچ كس راه شركت در آن را ندارد چند جنبه بودن كلمات او است ، اگر پژوهشگر با دقّت سخنان او را كه درباره زهد و مواعظ و به ياد آخرت انداختن و نهى از بديها است بخواند و در آن نيك بينديشد و توجه نداشته باشد كه اين سخنان از شخص گرانقدر و نافذ الامرى چون او است كه حكومتش بر تمام گردنها حلقه زده است ، شكى به دل راه نمىدهد كه اين سخنان از دهان كسى بيرون آمده است كه هيچ بهرهاى در امور ديگر جز بركنارى و زهادت ندارد ، و به كارى جز عبادت سرگرم نيست ، و در گوشه خانهاى سر در لاك خود فرو برده يا در دامنه كوهى از جهان بريده جز احساسش چيزى را نمىشنود و غير از خود كسى را نمىبيند ، و تقريبا باور نمىكند كه گوينده اين سخنان در ميدان جنگ فرو رفته با شمشير كشيده گردنها را مىزند و پهلوانان را به زمين مىافكند و چون از ميدان باز مىگردد خون از شمشيرش مىچكد و پارههاى جگر بدان آويزان است ، با وجود اين وى از همه زهاد از دنيا بريدهتر و از تمام ابدال بدلتر
[ 78 ]
الأبدال . 12 و هذه من فضائله العجيبة و خصائصه اللّطيفة الّتي جمع بها بين الأضداد ،
و ألّف بين الأشتات ، و كثيرا ما أذاكر الإخوان بها ، و أستخرج عجبهم منها ،
و هي موضع للعبرة بها و الفكرة فيها . ( 13 ) و ربّما جاء في أثناء هذا الإختيار اللّفظ المردّد و المعنى المكرّر ، و العذر في ذلك أنّ روايات كلامه عليه السّلام ، تختلف اختلافا شديدا ، فربّما اتّفق الكلام المختار في رواية ، فنقل على وجهه ، ثمّ وجد بعد ذلك في رواية أخرى موضوعا غير وضعه الأوّل : إمّا بزيادة مختارة ، أو لفظ أحسن عبارة ، فتقتضي الحال أن يعاد ، استظهارا للإختيار ، و غيرة على عقائل الكلام . و ربّما بعد العهد أيضا بما اختير أوّلا ، فأعيد بعضه سهوا و نسيانا ، لا قصدا و اعتمادا . ( 14 ) و لا أدّعي مع ذلك أننّي أحيط بأقطار جميع كلامه عليه السّلام ، حتّى لا يشذّ عنّي شآذّ ، و لا يندّ نادّ ، بل لا أبعد أن يكون القاصر عنّي فوق الواقع إليّ ، و الحاصل في ربقتي دون الخارج من يديّ ، و ما عليّ إلاّ بذل الجهد ،
و بلاغ الوسع ، و على اللّه سبحانه نهج السّبيل ، و رشاد الدّليل ، إن شاء اللّه . ( 15 ) و رأيت من بعد تسمية هذا الكتاب ب « نهج البلاغة » ، إذ كان يفتح للنّاظر فيه أبوابها ، و يقرّب عليه طلابها ، و فيه حاجة العالم و المتعلّم ، و بغية البليغ و الزّاهد . و يمضي في أثنائه من عجيب الكلام في التّوحيد و العدل ، و تنزيه اللّه سبحانه عن شبه الخلق ، ما هو بلال كلّ غلّة ، و شفاء كلّ علّة ، و جلاء كلّ شبهة . و من اللّه سبحانه أستمدّ التّوفيق و العصمة ، و أتنجّز التّسديد و المعونة ،
[ 79 ]
است . ( 12 ) و اين امر از فضايل عجيب آن بزرگوار و از خصوصيات دقيق آن بلند مقدار است كه اضداد را يكجا جمع كرده است و پراكندهها را در يك مركز گرد آورده است . بارها اين حقايق را به برادران گفتهام و شگفتى آنان را بر انگيختهام ، و اين امر واقعيت و حقيقتى است عبرت انگيز و آموزنده و جاى تفكر و توجه بدان . ( 13 ) بسا پيش آمده در ضمن اين كلمات برگزيده لفظى چند بار بيايد و موضوعى تكرار شود ، عذرم در اين باره آن است كه روايات در باره سخنانش سخت با هم اختلاف دارند . چه بسا اتفاق افتاده است كه سخن برگزيدهاى به حسب روايتى به دست آمده به همان شكل نقل گرديده ، سپس در روايت ديگرى به شكلى متفاوت با شكل نخستين ، يا با لفظى بيشتر از سخن برگزيده يا با عبارتى زيباتر از آن ،
يافت شده ، استوارى و درستى بيشتر اين گزينش ، و غيرت ورزيدن براى حفظ و نگهدارى گوهرهاى با ارزش كلام ، اقتضا كرده بار ديگر آن شكل از روايت را هم بياورم ، گاهى فاصله زياد زمانى نيز موجب آن شده است كه كلامى انتخاب شده بار ديگر انتخاب شود ، و اين تكرار از روى سهو و فراموشى است نه از روى قصد و توجّه .
( 14 ) با وجود اين ، ادّعا نمىكنم كه بر تمام جوانب سخنان آن امام عليه السلام چنان احاطه پيدا كردهام كه سخن جسته گريخته يا كمياب و پراكندهاى را هم از دست ندادهام ، بلكه بعيد نمىدانم كه كوتاه بودن دستم براى دريافت سخنانش بيشتر از اندازهاى باشد كه به دستم آمده ، و آن مقدار از كلماتش كه در دام من قرار گرفته كمتر از سخنانى باشد كه از دسترسم بيرون افتاده است . و تكليفى بر عهده ندارم مگر به كار انداختن بيشينه توان ، تا رسيدن به انجامين مرز امكان ، و در برابر ، بر عهده خداى سبحان است بر گشودن راه ، و نشان دادن راهنما ، به خواست خدا . ( 15 ) پس از اين گفتار ، بدان جهت شايسته ديدم اين كتاب را « نهج البلاغه » نام نهم كه درهاى بلاغت و سخنورى را به روى بيننده خود مىگشايد ، و بينايان را به خواست خود نزديك گرداند . هم دانشمند و دانشجو را در آن نياز هست ، و هم مطلوب سخنور و پارسا در آن وجود دارد . در لابه لاى كتاب سخنانى شگفت انگيز از توحيد و عدل ، و منزّه دانستن خداى سبحان از همانندى با خلق مىرود كه روان تشنگان درك صفات و نشانههاى حق در كنارش بياسايد ، و هر بيمار حقّى با داروى شفا بخش آن بهبودى يابد ، و هر تيرگى و شبههاى در پرتو نور پراكنيهايش آشكار شده به كنار مىرود . از خداى سبحان يارى براى توفيق و پاكى و خود نگهدارى جويم ، و درستى و استوارى در كار و
[ 80 ]
و أستعيذه من خطإ الجنان قبل خطإ اللّسان ، و من زلّة الكلم قبل زلّة القدم ،
و هو حسبي و نعم الوكيل . ( 16 )
[ 81 ]
رسيدن حتمى ياريش را در درگاه او پويم ، و خواستار در پناه خود گرفتن او هستم از بيراهه رفتن دل پيش از گزافه گويى زبان ، و از لغزش كلام پيش از فرو لغزيدن گام ، و او مرا بسنده است در هر دو جهان و بهترين پايندان . ( 16 )
[ 82 ]
