4 الإستعداد للحرب و الإستشعار بالصبر
فخذوا للحرب أهبتها ، و أعدّوا لها عدّتها ، فقد شبّ لظاها ، و علا سناها ، و استشعروا الصّبر فإنّه أدعى إلى النّصر . [ 4 332 ] ( 4 )
[ 327 ]
3 سوداگر سرمايه باخته
و بخشى ديگر از همين خطبه است و آن شخص ( عمرو بن عاص ) بيعت نكرده مگر بدان شرط كه در برابر بيعت ( معاويه ) بدو بهايى ( حكومت مصر ) بپردازد ، پس دست بيعت كننده به پيروزى مرساد ، و امانت بيعت گيرنده خوار و ناچيز باد [ 3 331 ] ( 3 ) 4 آمادگى براى جنگ و پايدارى پيشه ساختن
( چون پيمان و اتحادى كه ميان مردم بىايمان بسته شود پايدار نيست ) ، پس شما براى جنگ ساز و برگ برداريد ، و آنچه مىبايد براى كارزار فراهم آريد ، چه آتش جنگ زبانه كشيده شعله آن بالا گرفته است ، و شعار صبر بر تن پوشيد كه پايدارى برترين منادى پيروزيست . [ 4 333 ] ( 4 )
[ 328 ]
[ 1 324 ] ما روي مثل هذه القطعة في مصادر أخرى .
الف « الإمامة و السياسة » لابن قتيبة :
ما كتب عليّ لأهل العراق قال : فقام حجر بن عدي و . . . فدخلوا على عليّ ، فسألوه عن أبي بكر و عمر : . . . فأخرج إليهم كتابا فيه :
« أمّا بعد ، فإنّ اللّه بعث محمّدا ، صلّى اللّه عليه و سلّم ، نذيرا للعالمين ، و أمينا على التّنزيل ،
و شهيدا على هذه الأمّة ، و أنتم يا معشر العرب على غير دين ، و في شرّ دار ، تسفكون دماءكم ،
و تقتلون أولادكم ، و تقطعون أرحامكم ، و تأكلون أموالكم بينكم بالباطل ، فمنّ اللّه عليكم ، فبعث محمّدا إليكم بلسانكم . . . » .
ب « الغارات » للثّقفي :
رسالة عليّ عليه السّلام ، إلى أصحابه بعد مقتل محمّد بن أبي بكر ( ره ) عن عبد الرّحمان بن جندب عن أبيه جندب ، قال : دخل غمرو بن الحمق و . . . على أمير المؤمنين عليه السّلام ، بعد ما افتتحت مصر ، و هو مغموم حزين ، فقالوا له : بيّن لنا ما قولك في ابو بكر و عمر ؟ فقال لهم عليّ عليه السّلام ، . . . أنا مخرج اليكم كتابا . . . و هذه نسخة الكتاب :
« من عبد اللّه عليّ أمير المؤمنين إلى من قرأ كتابي هذا من المؤمنين و المسلمين : السّلام عليكم ،
فإنّي أحمد إليكم اللّه الّذي لا إله إلاّ هو .
أمّا بعد ، فإنّ اللّه بعث محمّدا ، صلّى اللّه عليه و آله ، نذيرا للعالمين ، و أمينا على التّنزيل ،
و شهيدا على هذه الأمّة ، و أنتم يا معشر العرب على شرّ دين ، و في شرّ دار ، منيخون على حجارة خشن و حيّات صمّ ، و شوك مبثوث في البلاد ، تشربون الماء الخبيث ، و تأكلون الطّعام الجشيب ،
و تسفكون دماءكم ، و تقتلون أولادكم ، و تقطعون أرحامكم ، و تأكلون أموالكم بالباطل ، سبلكم خائفة ، و الأصنام فيكم منصوبة ، و لا يؤمن أكثرهم باللّه إلاّ و هم مشركون ، فمنّ اللّه عليكم بمحمّد ، صلّى اللّه عليه و آله ، فبعثه إليكم رسولا من أنفسكم . . . » .
ج « كشف المحجّة لثمرة المهجة » للسيّد ابن طاووس :
ثقة الاسلام محمّد بن يعقوب الكليني ، رفع اللّه درجاته ، عن عليّ بن إبراهيم ( ره ) بأسناده قال :
كتب أمير المؤمنين عليه السّلام ، بعد منصرفه من النهروان ، كتابا و أمر أن يقرأ على الناس ، و ذلك أن الناس سألوه عن أبي بكر و عمر و عثمان ، فغضب ، عليه السّلام ، لذلك و قال : . . . و أنا لكاتب لكم كتابا فيه تصريح ما سألتم ، إن شاء اللّه تعالى . . . :
« بسم اللّه الرّحمان الرّحيم ، من عبد اللّه عليّ أمير المؤمنين ، إلى شيعته من المؤمنين و المسلمين . . .
[ 329 ]
[ 1 325 ] ترجمه روايات منابع ديگر :
الف « الامامة و السياسة » نوشته ابن قتيبه :
نامهاى كه على براى مردم عراق نوشت گويد : حجر بن عدى و . . . برخاسته به نزد على رفتند ، و درباره ابو بكر و عمر از او نظر خواستند . . . لذا در پاسخ آنان نامهاى بدين مضمون نوشت :
پس از [ سپاس خدا و درود بر پيامبر ] بىگمان خدا محمّد ، صلّى اللّه عليه و آله ، را بيم دهنده جهانيان و امانتدار آيات فرو فرستاده خداوند رحمان ، و گواهى هميشه نمونه در برابر اين امت ،
بر انگيخت ، در حالى كه شما اى مردم عرب بر هيچ دينى استوار نبوديد ، در بدترين سرزمين قرار داشتيد ، خون يكديگر را مىريختيد ، فرزندان خود را مىكشتيد ، پيوند خويشى را مىگسستيد ،
دارايى خود را به ناحق مىخورديد ، در نتيجه خدا بر شما منّت گذاشته محمّد را با كتابى به زبان خودتان به سويتان فرستاد .
ب « الغارات » ثقفى :
نامه على عليه السلام براى ياران پس از شهادت محمد بن ابى بكر ( ره ) از عبد الرحمان بن جندب ، از پدرش جندب نقل كرده گفت : عمرو بن حمق و . . . پس از گشوده شدن مصر بر امير المؤمنين عليه السلام وارد شده ، او را غم زده و اندوهگين ديدند ، و به او گفتند : نظرت درباره ابو بكر و عمر را به روشنى براى ما بيان كن . على عليه السلام بدانان گفت : . . . در اين باره من نامهاى براى شما مىنويسم . . . متن نامه اينست :
از بنده خدا على امير المؤمنين ، به همه مؤمنان و مسلمانانى كه اين نامه مرا بخوانند : درود بر شما ، من خدايى را به نزد شما سپاس مىگزارم كه جز او ، اللّه ، خدايى نيست .
پس از ( حمد خدا و صلوات بر پيامبر ) بىگمان خدا محمّد ، صلّى اللّه عليه و آله ، را بيم دهنده جهانيان و امانتدار آيات فرو فرستاده خداى رحمان ، و گواهى هميشه نمونه براى اين مردمان بر انگيخت ، در حالى كه شما اى گروه عرب ، در آن روز بر بدترين دين استوار و در بدترين سرزمين برقرار بوديد ، در ميان سنگستانى سخت و مارهايى كور و كر و خارهاى پراكنده در ديار منزل مىگزيديد ، آب ناپاك مىنوشيديد ، و خوراك ناگوار مىخورديد ، خون يكديگر مىريختيد ،
فرزندان خود مىكشتيد ، پيوند خويشى مىگسستيد ، دارائيتان را به ناحق مىخورديد ، راههايتان ترسان ، بتها در ميانتان بر پاى ، و اكثريت آنان را به خدا ايمان نداشتند و جز عدهاى مشرك نبودند ،
پس خدا بوسيله محمّد ، صلّى اللّه عليه و آله ، بر شما منّت گذاشته ، او را به عنوان پيامبرى از خودتان به سويتان فرستاد . . .
ج « كشف المحجّة » نوشته سيد ابن طاووس :
ثقة الاسلام محمّد بن يعقوب كلينى ، خدا بلند پايهاش گرداناد ، از قول على بن ابراهيم ( ره ) به اسناد خود روايت مىكند كه گفت : امير المؤمنين عليه السلام ، پس از بازگشت از نهروان ، نامهاى نوشته فرمان داد براى مردم خوانده شود . علت نوشتن اين نامه آن بود كه مردم درباره ابو بكر و عثمان نظر او را مىپرسيدند ، آن حضرت عليه السلام ، از اين سؤال بيجا و بيگاه ، خشمگين شده گفت : . . . من نامهاى برايتان مىنويسم كه به روشنى پاسخ شما را در بر داشته باشد ، به خواست
[ 330 ]
[ 1 324 ] بعث محمّدا ، صلّى اللّه عليه و آله ، و أنتم معاشر العرب ، على شرّ حال ، يغذو أحدكم كلبه و يقتل ولده ، و يغير على غيره فيرجع و قد أغير عليه ، تأكلون العلهز و الهبيد و الميتة و الدّم ، تنيخون على أحجار خشن و أوثان مضلّة ، و تأكلون الطّعام الجشب ، و تشربون الماء الآجن ، تسافكون دماءكم ،
و يسبي بعضكم بعضا . . . » .
[ 2 324 ] ما روي مثل هذه الفقرة في مصادر أخرى .
الف « الإمامة و السياسة » لابن قتيبة :
« ثمّ قالوا : إصبر كمدا و عش متأسّفا ، فنظرت فإذا ليس معي رفاق و لا مساعد الاّ أهل بيتي ،
فضننت بهم على الهلاك ، فأغضيت عيني على القذى ، و تجرّعت رفيق [ ظ : ريقي ] على الشّجا ،
و صبرت من كظم الغيظ على أمرّ من العلقم طعما ، و الم للقلب من حزّ الحديد . . . » .
ب « الغارات » للثقفي :
« . . . فاصبر كمدا متوخّما ، أو مت متأسّفا حنقا ، فنظرت فإذا ليس معي رافد و لا ذابّ الاّ أهل بيتي ، فضننت بهم عن الهلاك ، فأغضيت على القذى ، و تجرّعت ريقي على الشّجا ، و صبرت من كظم الغيظ على أمرّ من العلقم ، و الم للقلب من حزّ الشّفار . . . » .
ج « كشف المحجّة » للسيّد ابن طاووس .
« فنظرت فإذا ليس لي و لا معي مساعد إلاّ أهل بيتي ، فضننت بهم على الهلاك ، و لو كان لي بعد رسول اللّه ، صلّى اللّه عليه و آله ، عمّي حمزة و أخي جعفر لم أبايع كرها ، و لكنّي بليت برجلين ،
حديثي عهد بالإسلام : العبّاس و عقيل ، فضننت بأهل بيتي عن الهلاك ، فأغضيت عيني على القذى ، و تجرّعت ريقي على الشّجا ، و صبرت على أمرّ من العلقم ، و الم للقلب من حزّ الشّفار » .
[ 3 326 ] ما روي مثل هذه القطعة في مصادر أخرى .
الف « الإمامة و السياسة » لابن قتيبة :
« . . . لقد نمي إليّ أنّ ابن الباغية لم يبايع حتّى شرط عليه أن يؤتيه أتاوة هي أعظم ما في يديه من سلطانه ، فصفرت يد هذا البائع دينه بالدّنيا ، و تربت يد هذا المشتري نصرة غادر فاسق بأموال النّاس . . . » .
ب « الغارات » للثقفى :
« . . . لقد أنهي إليّ أنّ ابن النّابغة لم يبايع حتّى أعطاه و شرط أن يؤتيه أتيّة هي أعظم ممّا في يده
[ 331 ]
[ 1 325 ] خداى متعال . . . :
به نام اللّه ، آن بخشايشگر بخشنده ، از بنده خدا على امير المؤمنين ، به پيروان خود از مؤمنان و مسلمانان . . . محمّد ، صلّى اللّه عليه و آله ، را در حالى و شرايطى بر انگيخت كه شما مردم عرب ، در بدترين اوضاع زندگى كرده ، برخى از افراد شما سگش را مىخورد و فرزندان خود را مىكشت ، به ديگرى مىتاخت و چون بر مىگشت ديگرى بر او مىتاخت . خوراكى آميخته از خون و پشم شتر ( در خشكساليها ) مىخورديد و دانههاى تلخ بوتههاى بيابانى نقل شما بود ، و از گوشت مرده و خون تغذيه مىكرديد ، در سنگستانهاى سخت منزل مىگزيديد و در برابر بتهاى گمراه كننده زانو مىزديد ، غذاى ناگوار مىخورديد ، و آب گنديده مىنوشيديد ، به ريختن خون يكديگر شناور بوديد ، و به دشنام هم زبان آور . . .
[ 2 325 ] ترجمه روايات منابع ديگر :
الف « الامامة و السياسة » :
آنگاه گفتند : با پذيرش اندوهى جانكاه شكيبايى پيشه كن و با تأسف به زندگى ادامه ده ، چون در پيرامون نگريستم همراهى براى خود نيافتم و ياورى جز دودمان خويش نديدم ، لذا به هلاكت آنان دريغ ورزيدم ، و بر خاشاك خليده در ديدگان چشم فرو بستم ، و با آب دهان اندوه گلوگير را فرو دادم ، و در برابر فرو خوردن خشم كه مزهاى تلختر از هر گياه داشت ، و دردش قلب را بيشتر از دم شمشير مىخست شكيبايى پيشه ساختم . . .
ب « الغارات » :
پس اندوه پنهان ناگوار را بپذير و شكيبا باش ، يا از تأسف و خشم بمير ، چون در پيرامون نگريستم ياورى و پشتيبانى جز دودمانم در كنار خود نيافتم ، لذا مرگ آنان را روا ندانستم ، و بر خاشاك خليده در چشم ديده فرو بستم ، و با آب دهان اندوه گلوگير را فرو خوردم ، و در برابر فرو خوردن خشم كه مزهاى تلختر از هر گياه داشت ، و دردش از تيزى شمشير قلب را بيشتر مىخست ،
شكيبايى پيشه ساختم .
ج « كشف المحجّة » :
چون در پيرامون خود نگريستم براى خود ياورى و همراه با خود پشتيبانى جز دودمانم نيافتم ، و در نتيجه نابودى آنان را روا ندانستم ، اگر پس از رسول خدا ، صلّى اللّه عليه و آله ، عمويم حمزه و برادرم جعفر را داشتم هرگز به اجبار بيعت نمىكردم ، اما چكنم كه به دو نفر تازه مسلمان : عبّاس و عقيل ، گرفتار شده بودم ، لذا از نابودى دودمانم دريغ ورزيدم ، و بر خاشاك خليده در چشم ديده فرو بستم ، و اندوه گره خورده در گلو را با آب دهان فرو خوردم ، و در برابر خشمى تلخ مزهتر از زهر گياه ، و دردى قلب شكافتر از تيزى شمشير شكيبايى پيشه ساختم .
[ 3 327 ] ترجمه روايات منابع ديگر :
الف « الامامة و السياسة » :
به من خبر رسيده است كه آن روسپى زاده ( با معاويه ) تنها بدان شرط بيعت كرده است كه او در برابر رشوه و بخششى بزرگتر از قدرت و قلمروى كه در دست و اشغال خود او است بپردازد ،
پس تهى و بىارزش باد دست اين دين فروشنده به دنيا ، و زيانكار و حسرتزده باد دست خريدارى
[ 332 ]
[ 3 326 ] من سلطانه ، ألا صفرت يد هذا البائع دينه بالدّنيا ، و خزيت أمانة هذا المشتري نصرة فاسق غادر بأموال المسلمين . . . » .
ج « كشف المحجّة » للسيّد ابن طاووس :
« . . . و لقد أنهي إليّ أنّ ابن النّابغة لم يبايع معاوية حتّى شرط له أن يؤتيه أنيّة هي أعظم ممّا في يديه من سلطانه ، فصفرت يد هذا البائع دينه بالدّنيا ، و خزيت أمانة هذا المشتري بنصرة فاسق غادر بأموال المسلمين ، و أيّ سهم لهذا المشتري بنصرة فاسق غادر ، و قد شرب الخمر و ضرب حدّا في الإسلام ، و كلّكم يعرفه بالفساد في الدّين [ خ : في الدّنيا ] . . . » .
[ 4 326 ] ما روي مثل هذه القطعة في مصادر أخرى :
الف « الإمامة و السياسة » لابن قتيبة :
« إسمعوا قولي إذا قلت ، و أطيعوا أمري إذا أمرت ، و اعرفوا نصيحتي إذا نصحت ، و اعتقدوا جزمي إذا جزمت ، التزموا عزمي إذا عزمت ، و انهضوا لنهوضي ، و قارعوا من قارعت ، و لئن عصيتموني لا ترشدوا و لا تجتمعوا ، خذوا للحرب أهبتها ، و أعدّوا لها التّهيّؤ ، فإنّها قد وقدت نارها ،
و علا سناها ، و تجرّد لكم فيها الظّالمون ، كيما يطفئوا نور اللّه و يقهروكم عباد اللّه . . . » . ( ج 1 ،
ص 137 ) .
ب « الغارات » للثقفي :
« فاسمعوا قولي هداكم اللّه إذا قلت ، و أطيعوا أمري إذا أمرت ، فو اللّه لئن أطعتموني لا تغوون ، و إن عصيتموني لا ترشدون ، خذوا للحرب أهبتها ، و أعدّوا لها عدّتها ، و أجمعوا إليها ،
فقد شبّت و أوقدت نارها ، و علا شنارها ، و تجرّد لكم فيها الفاسقون كي يعذّبوا عباد اللّه ، و يطفئوا نور اللّه . . . » ( ج 1 ، ص 319 ) .
ج « كشف المحجّة » للسيّد ابن طاووس :
« إسمعوا قولي يهدكم اللّه إذا قلت ، و أطيعوا أمري إذا أمرت ، فو اللّه لئن أطعتموني لا تغوون ، و إن عصيتموني ، لا ترشدون ، قال اللّه تعالى : أَفَمَنْ يَهْدِيْ إِلَى أَحَقُّ أَنْ يُتَّبَعَ ، أَمَّنْ لاَ يَهدِّي إلاَّ أَنْ يُهْدَى فَمَا لَكُمْ كَيْفَ تَحْكُمُونَ ؟ [ يونس 35 ] . و قال اللّه تعالى لنبيّه ، صلّى اللّه عليه و آله : إِنَّمَا أَنْتَ مُنْذِرٌ وَ لِكُلِّ قَوْمٍ هَادٍ [ الرعد 7 ] ، فالهادي بعد النّبيّ ، صلّى اللّه عليه و آله ، هاد لأمّته على ما كان لرسول اللّه ، صلّى اللّه عليه و آله ، فمن عسى أن يكون الهادي إلاّ الّذي دعاكم
[ 333 ]
[ 3 327 ] كه به بهاى اموال مردم يارى خيانتكار هرزه و نابكارى را به دست آورده است . .
ب « الغارات » :
به من اطلاع دادهاند كه پسر نابغه ( با معاويه ) بيعت نكرده تا بدو بهايى داده است ، و شرط كرده در برابر بيعت چيزى ( سرزمين مصر ) بدو ببخشد بزرگتر از قدرت و قلمروى كه در اشغال خود او است ، هان تهى و بىارزش باد دست اين فروشنده دين به دنيا ، و خوار و بيمقدار باد امانت خريدارى كه به بهاى دارائيهاى مسلمانان يارى نابكار هرزه خيانتكارى را به چنگ آورده است . . .
ج « كشف المحجّة » :
آگاه شدهام كه پسر نابغه با معاويه بيعت نكرده مگر بدان شرط كه در برابر چيزى بدو بخشد بزرگتر از قلمروى كه در دست خود او است ، پس تهى باد دست اين دين به دنيا فروش ، و خوار و رسوا باد امانت خريدارى كه به بهاى اموال مسلمانان يارى نابكار هرزه خيانتكارى را به چنگ آورده است ، و چه سهمى اين خريدار خود دارد كه با آن يارى هرزه خيانتكارى را مىخرد ؟ آنهم هرزهاى كه در اسلام به علت ميگسارى حدّ زده شده است ، و همه شما او را به فساد در دين [ خ : در دنيا ] به خوبى مىشناسيد . . .
[ 4 327 ] ترجمه روايات منابع ديگر :
الف « الامامة و السياسة » :
به سخنم گوش فرا دهيد چون به گفت آيم ، و فرمان بريد چون فرمان دهم ، و نصيحتم را قدر شناسيد آنگاه كه به نصيحت پردازم ، و به اراده قاطعم باور پيدا كنيد چون اراده كنم ، و از آهنگ استوارم سر مپيچيد آنگاه كه آهنگى در پيش گيرم ، با خاستنم بر پا خيزيد ، و با دشمن كوبيدنم فرو كوبيد ، كه اگر از فرمانم سر بپيچيد نه راه رشد را بيابيد و نه وحدت و يكپارچگى به دست آريد ،
هان ساز جنگ برگيريد ، و آمادگى نبرد در خود فراهم سازيد ، كه آتش جنگ شعلهور گرديده ،
زبانهاش بالا گرفته است و ستمگران براى شما شمشير از نيام كشيدهاند تا بدين وسيله نور خدا را فرو كشند ، و شما را مغلوب و منكوب كنند اى بندگان خدا . . .
ب « الغارات » :
به سخنم گوش فرا دهيد خدا شما را به راه آرد چون به سخن آيم ، و فرمان بريد آنگاه كه فرمان دهم ، چه به خدا سوگند اگر فرمانم بريد به گمراهى نيفتيد ، و اگر نافرمانى كنيد به راه رشد نرسيد ، ساز جنگ برگيريد ، و ابزار و سلاح براى كارزار فراهم آريد ، و يكپارچه به سوى آن شتابيد ،
زيرا آتش جنگ زبانه كشيده شعله ور شده است ، و رسوايى آن بالا گرفته ، در اين جنگ تبهكاران برايتان شمشير از نيام كشيدهاند تا بندگان خدا را بيازارند ، و نور خدا را فرود آرند .
ج « كشف المحجّة » :
به سخنم گوش فرا دهيد خدا شما را به راه آرد چون به سخن آيم ، و فرمانم بريد چون فرمان دهم ، چه سوگند به خدا اگر فرمانم بريد به گمراهى نيفتيد ، و اگر نافرمانى كنيد به راه رشد نرسيد ،
خداى متعال گويد : « آيا پس آن كس كه به حق راهنمايى مىكند سزاوارتر است كه دنباله روى شود ،
يا آنكه خود راه به جايى نبرد تا اينكه راهبرى شود ؟ شما را چه شود ، چگونه داورى كنيد ؟ » . و خداى متعال به پيامبرش ( ص ) فرمود : « بىگمان تو تنها اخطارگرى و هر مردمى را راهبريست » ، پس راهنما
[ 334 ]
[ 4 326 ] إلى الحقّ و قادكم إلى الهدى ، خذوا للحرب أهبتها ، و أعدّوا لها عدّتها ، فقد شبّت و أوقدت ، و تجرّد لكم الفاسقون لكيما يطفئوا نور اللّه بأفواههم ، و يعزوا [ خ : و يغرّوا ] عباد اللّه . . . » . ( نهج السعادة ، ج 2 ، باب الكتب ، ص 254 ) .
[ 335 ]
[ 4 327 ] و رهبر پس از پيامبر ( ص ) ، راهنماى امّت او بر همان پايهايست كه رسول خدا ، صلّى اللّه عليه و آله ، بود ، در اين صورت ، تنها كسى شايسته است راهنما و رهبر باشد كه شما را به سوى حقّ فراخواند ، و به هدايت رهبرى كند ، ساز و افزار جنگ برگيريد ، و سلاح و لوازم را فراهم آوريد ، كه زبانه كشيده مشتعل شده است ، و تبهكاران براى شما آماده شدهاند تا نور خدا را با دهانهايشان بميرانند ، و بندگان خدا را مقهور و مغلوب كنند [ بفريبند ] .
[ 336 ]
[ 337 ]
