آيا شناخت ، امكانپذير است ؟
حتماً از مطرح كردن اين سئوال در شگفتى فرو خواهيد رفت كه اصلا چطور شده چنين سئوالى به ذهن بشرى خطور كرده است كه « آيا شناخت امكان پذير است ؟ » بلى ، اين سئوال مطرح شده است و اگر وضع روانىتان را بتوانيد مهار كنيد ، پاسخ اين سئوال را از سوفسطائيها بشنويد كه ميگويند :
« نه هرگز » ، ما نميتوانيم بهيچ چيزى شناخت پيدا كنيم آرى ، مطالعهكننده محترم بازيگريهاى ذهن بشرى از اين بازيچهها بسيار دارد . مگر يادتان نيست كه نيهيليست ميگويد : من به وجود خودم هم اطمينان ندارم مثل اينكه به يك كودك بگوئيد : حرف بزن ، مگر زبان ندارى ؟ او در پاسخ شما بگويد : نه خير ، من زبان ندارم بهر حال به سوفسطائىها نسبت داده شده است كه آنان امكان شناخت را نفى كردهاند . مطالبى را كه ممكن است براى ادعاى خود مستند قرار بدهند ، متذكر ميشويم و پاسخهايى كه بنظر ميرسد مطرح مينمائيم :
1 اختلاف در موضعگيريهاى درككننده كه موجب اختلاف در درك شدهها ميباشد . يك كوه بسيار مرتفع را از فاصله دور مانند يك تپه مىبينيم .
پنكه پرقى در حال حركت را يك دائره درك ميكنيم . در كنار خط راه آهن ميايستيم ، دو خط از برابر چشمان ما ميگذرد ، هر چه كه بدورتر مىنگريم اين دو خط بيكديگر نزديك ميشوند و كم كم به صورت يك زاويه و سپس يك خط ديده ميشوند . اگر سه استكان آب داشته باشيم ، آبى كه در استكان دست
[ 218 ]
راست است ، گرم و آبى كه در استكان دست چپ است سرد و استكانى كه در ميان آندو قرار دادهايم ، داراى آب معتدل است . اگر نخست انگشتمان را به آب گرم داخل نموده سپس آنرا به آب معتدل ببريم ، آب معتدل خنك تراز درجه حرارت طبيعىاش احساس خواهد گشت و اگر انگشتمان را نخست به آب سرد فرو برده سپس به آب معتدل ببريم ، آب معتدل گرمتر از درجه حرارت واقعى خود احساس خواهد گشت . بنابراين ، ما هرگز موفق به شناخت صحيح نخواهيم بود . اين دليل كاملا بىاساس است ، زيرا معرفت ما بقول لائوتسه بنقل نيلزبوهر محصول تماشاگرى و بازيگرى ما در جهان هستى است . و ما از « شيئى براى خود » و « شيئى براى ما » موفق به شناخت معينى ميشويم كه با عوض كردن موقعيت و موضعگيرى خود در تماس با شيئى براى خود ، آن شناخت را از دست ميدهيم . يعنى اگر به نزديكى كوه مرتفع برويم ، ديگر آنرا مانند يك تپه نخواهيم ديد ، بطور كلى نوع شناختهاى ما با نظر به موضعگيرى مادر ارتباط با واقعيات متنوع خواهد گشت . اين خود دليل روشنى براى اثبات شناخت است كه با موضعگيرىها مشخص ميگردد . اين مبحث مشروحاً در بحث بازيگرى و تماشاگرى ما در شناخت جهان هستى مطرح خواهد گشت .
فقط در اين مبحث به اين نكته اشاره ميكنيم كه اگر شناخت وجود نداشت ،
ميبايست وضع حواس و ذهن و آزمايشگاههاى ما در همه موضعگيريهاى گوناگون يك نتيجه بدهد .
2 اختلاف نظر در شناختها كه موجب سقوط واقعيت و ارزش شناخت ميباشد . توضيح اين دليل چنين است كه هيچ دو انسان و بيشتر را نميتوان پيدا كرد كه در منعكس ساختن واقعيات در ذهن و قضاوت درباره آنها متحد بوده باشند . ميتوان گفت : حتى يك انسان درباره يك موضوع با دگرگونى شرايط ذهنى ، شناختهاى متحدى نخواهد داشت . امروز يك پديده براى انسان زيبا است ، فردا همان پديده زشت خواهد نمود . امروز يك حقيقت شايسته
[ 219 ]
هر گونه فداكارى جلوه ميكند ، ولى فردا كمترين ارزشى ندارد . اين دليل هم مانند دليل يكم مغالطهاى است كه براى گول زدن سادهلوحان مناسب است زيرا اختلاف نظر در شناختها ، يا مستند به قلمرو عينى موضوعات است يا به فعاليتهاى ذهنى درك كننده . اگر اختلاف نظر مستند به قلمرو عينى موضوعات باشد ، خود دليل واقعيت داشتن شناخت است نه پوچ بودن آن ، زيرا اگر شناخت واقعيت نداشت ، نميبايست ذهن در برابر تنوع واقعيتها عكسالعملهاى متنوع از خود نشان بدهد .
در صورتيكه اين عكسالعملها هيچگونه تخلفى از مقتضاى ارتباط با واقعيتها نشان نميدهد . مثلا ذهن در ارتباط با آب ، سنگ را در خود منعكس نميسازد . و در ارتباط با يك صندلى ، كهكشان را در خود منعكس نمينمايد .
در فعاليت براى يك عمل رياضى ، بخيالات پوچ و گسيخته از هم نمىپردازد .
و اگر اختلاف در شناختها مستند به اختلاف موضعگيرى حواس و شرايط ذهنى بوده باشد ، باز دليل واقعيت شناخت ميباشد .
زيرا خود اين جريان كه شناختها با اختلاف موضعگيرى حواس و شرايط ذهنى تغييرپذير ميباشند ، دليل آنست كه حواس و ذهن در موقعيتها و شرايط معينى شناختهاى معينى را بوجود ميآوردند و چنانكه در اختلاف قلمرو عينى موضوعات ديديم ، هيچ تخلفى از مقتضاى ارتباط معين امكانپذير نيست .
3 يك دليل ديگر براى امكانناپذير بودن شناخت آوردهاند كه جالب توجه است . اين دليل چنين است كه مگر شما نميگوئيد : حركت و تحول در همه اجزاء و روابط جهان هستى حكمفرما است ؟ مگر شما نميگوئيد :
« من دوبار بيك رودخانه وارد نشدهام ؟ » هراكليد مگر شما نميگوئيد :
هر نفس نو ميشود دنيا و ما
بىخبر از نو شدن اندر بقا
عمر همچون جوى نو نو ميرسد
مستمرى مينمايد در جسد
[ 220 ]
شاخ آتش را بجنبانى به ساز
در نظر آتش نمايد بس دراز
اين درازى خلقت از تيزى صنع
مينمايد سرعتانگيزى صنع
مولوى با اين حال شما چگونه ادعا ميكنيد كه ما ميتوانيم درباره اجزاء و روابط جهان هستى شناختى داشته باشيم ، با اينكه شما مجبوريد يك موضوع ثابت را براى شناخت در نظر بگيريد و شناخته شده شما بعنوان موضوع معلوم معين شود ؟ و انگهى مگر حواس و ذهن شما از حركت و تحول مستثنى است كه مانند يك آينه ساكن ، نمود مقابل خود را نشان بدهد ؟ در پاسخ اين دليل ميگوئيم : حركت و تحول در دو قلمرو جهان عينى و حواس و ذهن با تحقق شناخت ، دليل وجود يك درككننده فوق حواس و ذهن است كه ما فوق حركت و سكون است . كه حواس و ذهن بمنزله واسطههاى انتقال معلومات به آن عامل درك ميباشند . اين درككننده فوق ، روح است كه شما ميتوانيد با اصطلاح « من » ، « خود » ، « شخصيت » ، « روان » ،
« سطح عميق شخصيت » ، « رويه ابر سوى شخصيت » [ به اصطلاح ابن سينا ] نامگذارى كنيد . همان روح يا من كه اگر در بيست سالگى مرتكب جنايت شود ،
در هفتاد سالگى هم خودش مىپذيرد كه او است كه جنايت را مرتكب شده است و هم مردمى كه اطلاع از عمل جنائى او دارند ميپذيرند كه او جنايتكار است ، با اينكه هزاران بار از نظر بيولوژى و فيزيولوژى و حتى سطح ظاهرى شخصيت تحول يافته است . و با قطع نظر از اين عامل درككننده فوق حواس و ذهن ، ميتوانيم شناخت را با فرض حركت و تحول در دو قلمرو عينى و حواس و ذهن چنين تفسير كنيم كه چون سرعت و دقت حركت اجزاء جهان عينى و حواس و ذهن بحديست كه موجب اتصال واحدهاى حركتست ، مانند روشنائى حاصل از جريان فوتونهاى نور كه روى پنكه برقى متحرك كه دائرهاى را نمودار ساخته است ، مىتابد ،
ما در اين جريان يك دائره روشن مىبينيم و آنرا بعنوان يك شناخته شده ،
[ 221 ]
مشخص مىپذيريم ، با اينكه هم فوتونهاى نور مركب است از مقادير بسيار كوچكى كه جريان حركت مستمر آنها را واحد متصل نموده است و هم پنكه برقى متحرك عبارتست از انتقالهاى بسيار سريع شاخههاى آن كه بجهت ناتوانى ذهن از تجزيه نقاط انتقال شاخهها بشكل يك دائره حقيقى ديده ميشود .
پس ميتوانيم شناخت را با نظر به حركت و تحول هر دو قلمرو عينى و حواس و ذهن چنين تفسير كنيم كه هريك از اجزاء جهان هستى كه بعنوان يك موضوع معين براى شناخت منظور ميگردد ، در حقيقت يك جريان متصلى است كه در برابر يك جريان متصل ديگر بنام حواس و ذهن برنهاده ميشود . اجزاء اين جريان را ما ميتوانيم با گسيختن و تفكيك متكثر بسازيم ، يعنى واحدهاى متصل ديگرى را از جهان عينى با واحدهاى متصل ديگرى از حواس و ذهن در ارتباط بگذاريم .
4 گفته ميشود : آنچه كه از جهان عينى در ذهن منعكس مىشود ، يك صورت كاملا مشخص مانند صورت مشخص كه از اجسام در آيينه منعكس ميگردد ، نميباشد ، تا بتوانيم آن صورت را به نمود عينى تطبيق نموده و بگوئيم : اين صورت منعكس شده در ذهن عين نموده آن واقعيت عينى است .
بنابراين ، ما نميدانيم هويت آنچه كه در ذهنست چيست ؟ اين تشكيك كاملا بيمورد است ، زيرا ما بخوبى درك مىكنيم كه ذهن ما از يك نمود معين شكل مشخصى را برداشت نموده است . و ميتوانيم درباره آن شكل مشخص فعاليتهاى ذهنى گوناگون مانند كوچك يا بزرگ كردن انجام بدهيم . ما ميتوانيم رنگ صورتى گلى را كه در ذهن منعكس ساختهايم ، بازتر يا تندتر تصور نمائيم . حركت جسمى را كه در درجه معينى از حركت آن را در ذهن منعكس ساختهايم ، كندتر يا سريعتر تصور نمائيم . حتى در آن واحدهاى شناخت كه هيچ نمودى براى آنها در ذهن نمىيابيم مانند اعداد ، باز با تعينى كه هر يك از آنها در ذهن بوجود ميآورد ، بيكديگر مخلوط نميكنيم ، عدد 2
[ 222 ]
را با تعينى خاص در ذهن خود در مييابيم كه هرگز با تعيين عدد 7 اشتباه نميشود .
اگر اندكى دقت كنيم ، خواهيم ديد علت انكار شناخت از طرف سوفسطائىها اينست كه آنان از ذهن بشرى چنين توقع داشتهاند كه ذهن بشرى را مانند صفحه آيينهاى صيقلى تصور كنند و صور منعكسشده در آنرا مانند صورتى كه در آيينه منعكس شود ، ببينند اين مقايسه نابجا باعث انكار پديده شناخت از طرف سوفسطائيها شده است . البته بعضى از مكتبهاى جزمى ( دگماتيسم ) هم كه هيچ هويت مجردى در موجوديت انسان سراغ ندارند ، نميتوانند پاسخ قانعكنندهاى به سفسطه بازى سوفسطائيان درباره شناخت بدهند ، زيرا با هيچ وسيلهاى نميتوان صورتى مطابق نمود عينى در صفحه ذهن نشان داد و آنچه را كه در ذهن است بآنچه كه در جهان عينى است ، تطبيق نمود . بعنوان مثال اعداد بهيچ وجه صورتى در ذهن ما منعكس نمىكنند . آنچه كه در جهان عينى وجود دارد معدود است . و آنچه كه در ذهن بعنوان يك واحد دريافت ميشود شكل كتابتى عدد ( 2 و 3 ) است و ما هويتى بنام 2 و 3 در ذهن غير از شكل كتابتى آنها نمىيابيم . و ما نبايد از اينكه ميدان اينهمه دريافتها و فعاليتهاى ذهنى يك ميدان مادى است ، دچار اشتباه شده و انعكاس در ذهن را با انعكاس در صفحه آيينه يكى بدانيم . هر دو گروه سوفسطائى و جزمى بايد اين واقعيت را بپذيرند كه انعكاس ذهنى يك اصطلاح مجازى است كه چارهاى جز بكاربردن آن نداريم ، نه اينكه اصطلاح مزبور بازگو كننده عين واقعيتى است كه در جريان است . اين نكته را هم بايد در نظر بگيريم كه ما با هر نمود عينى كه با تأثر بيشتر ارتباط برقرار كنيم ، آن نمود با تعين و تشخص روشنتر و قابل تطبيقتر با واقعيت عينى براى ما قابل دريافت ذهنى ميباشد .
صورت معشوق در ذهن عاشق شبيه به نمود عينى در صفحه آيينه است ، نه بآن معنا كه صورت معشوق در ذهن قابل ديدن و عكسبردارى كردن است ، بلكه دريافتشده مفروض كاملا روشن و صد در صد قابل تطبيق به صورت عينى است .
[ 223 ]
5 گفته شده است كه ما اگر بيك واحد در مجموعه متشكل جهل داشته باشيم ، بدانجهت كه همه واحدهاى مجموعه متشكل با يكديگر مربوطند ، لذا ما هم اجزاء ديگر را نخواهيم شناخت و هم مجموعه متشكل را .
اين استدلال براى رد عقيده كسانى خوبست كه ادعاى شناخت مطلق دارند ، نه براى كسانيكه شناخت و معرفتهاى حاصله از ارتباط حواس و ديگر وسايل شناخت با جهان جز من را نسبى ميدانند و با اين معرفتهاى نسبى هدفهاى نسبى و وسايل آنها را در زندگانى خود تأمين مينمايند . البته ما يك مقدار شناختهاى مطلق داريم كه هيچ عقلى و منطقى نميتواند آنها را ناديده بگيرد ، مانند اينكه جهان هستى واقعيت دارد و جهان هستى از قانون پيروى ميكند و غير ذلك .
