2 التّعريف بالدّنيا و الآخرة
ألا و إنّ الدّنيا قد ولّت حذّاء ، فلم يبق منها إلاّ صبابة كصبابة الإناء اصطبّها صابّها . ألا و إنّ الآخرة قد أقبلت ، و لكلّ منهما بنون ، فكونوا من أبناء الآخرة و لا تكونوا من أبناء الدّنيا ، فإنّ كلّ ولد سيلحق بأمّه يوم القيامة . و إنّ اليوم عمل و لا حساب ، و غدا حساب و لا عمل . [ 2 474 ] ( 2 ) [ قال الرضي ، رحمه اللّه :
أقول : الحذّاء : السريعة ، و من الناس من يرويه : « جذّآء » ، بالجيم و الذال ، أي انقطع درّها و خيرها . شرح ابن أبي الحديد ] [ 2 ] .
[ 2 ] لا يوجد هذا القول في النسخ المخطوطة و موجود في كلّ النسخ المطبوعة .
[ 473 ]
42 فرزندان آن جهان و از جمله سخنان آن حضرت عليه السّلام است 1 هشدار از پيروى از خواست و درازى آرزو
مردم هوشيار باشيد ، وحشتناكترين چيزى كه از آن بر شما هراسناكم دو چيز است : پيروى از هوسها ، و آرزوهاى طولانى ، پيروى از هوسها انسان را از راه حق باز مىدارد ، و آرزوهاى طولانى آخرت را از ياد مىبرد . [ 1 475 ] ( 1 ) 2 شناسانيدن اين جهان و آن جهان آگاه باشيد كه دنيا يكسره و با شتاب [ بى هيچ خير و بركتى ] رو گردانده است و از آن باقى نمانده مگر پس ماندهاى مانند ته پياله باززده كه خورنده پس از خوردن آنرا فرو ريخته است . هوشيار باشيد كه آخرت روى آورده است ، و براى هر يك از دنيا و آخرت فرزندانى است ، پس شما از فرزندان آخرت باشيد نه از فرزندان دنيا چون هر فرزندى به زودى در قيامت به مام خود ملحق مىشود . به راستى بدانيد كه امروز فقط روز عمل است نه حساب و فردا روز حساب است نه عمل . [ 2 475 ] ( 2 ) [ مىگويم : « الحذّاء » يعنى سريع و شتابان ، و بعضى از مردم « جذّاء » روايت كردهاند يعنى منقطع و بريده ] .
[ 474 ]
[ 1 472 ] ما نقل مثل هذا الفصل من الخطبة في مصادر أخرى :
الف « وقعة صفّين » لنصر بن مزاحم المنقري :
أنبأنا نصر بن مزاحم التميمي ، قال عمر بن سعد بن أبي الصيد الأسدي عن الحارث بن حصيرة ، عن عبد الرحمان بن عبيد بن أبي الكنود و غيره قالوا :
لمّا قدم عليّ بن أبي طالب من البصرة إلى الكوفة ، يوم الاثنين لثنتي عشرة ليلة مضت من رجب سنة ست و ثلاثين . . . استقبله أهل الكوفة و فيهم قرّاؤهم و اشرافهم ، . . . و أقبل حتى دخل المسجد الأعظم ، فصلّى فيه ركعتين ، ثمّ صعد المنبر فحمد اللّه و أثنى عليه و صلّى على رسوله و قال :
« أمّا بعد يا أهل الكوفة . . . ألا إنّ أخوف ما أخاف عليكم اتّباع الهوى ، و طول الأمل ، فأمّا اتّباع الهوى فيصدّ عن الحقّ ، و أمّا طول الأمل فينسي الآخرة » .
ب « عيون الأخبار » لابن قتيبة :
روى ابن قتيبة هذا الفصل من الخطبة في آخر خطبة التي ذكر بعنوان : « 28 العمل و لا الأمل » . . . :
« ألا و إنّكم قد أمرتم بالظّعن ، و دللتم على الزّاد ، و إنّ أخوف ما أخاف عليكم : اتّباع الهوى و طول الأمل » . ( ج 2 ، كتاب العلم و البيان ، ص 235 ) .
ج « أنساب الأشراف » للبلاذري :
حدّثني علي بن إبراهيم الطالبي ، عن أشياخه قال : قال علي بن أبي طالب :
« إنّ أخوف ما أخاف عليكم اثنتان : طول الأمل ، و اتّباع الهوى ، فإنّ طول الأمل ينسي الآخرة ،
و إنّ اتّباع الهوى يضلّ عن الحقّ » .
[ 2 472 ] ما روي مثل هذا الفصل في مصادر أخرى :
الف « وقعة صفّين » :
« ألا إنّ الدّنيا قد ترحّلت مدبرة ، و الآخرة ترحّلت مقبلة ، و لكلّ واحدة منهما بنون ، فكونوا من أبناء الآخرة . اليوم عمل و لا حساب ، و غدا حساب و لا عمل . . . » . ( وقعة صفين ، ص 2 و 3 ) .
ب « عيون الأخبار » :
و قال عليّ عليه السّلام أيضا :
« إنّ الدّنيا قد ارتحلت مدبرة ، و إنّ الآخرة قد ارتحلت مقبلة ، و لكلّ واحدة منهما بنون ، فكونوا من أبناء الآخرة ، و لا تكونوا من أبناء الدّنيا » . ( ج 2 ، كتاب الزهد ، ص 353 ) .
ج « أصول الكافي » للكليني الرازي :
عنه : [ محمّد بن يحيى ، عن أحمد بن محمّد بن عيسى ] ، عن عليّ بن الحكم ، عن عمر بن
[ 475 ]
[ 1 473 ] ترجمه روايات ديگر :
الف آنچه در كتاب « وقعة صفين » آمده است :
« نصر بن مزاحم تميمى ما را خبر داده كه عمر بن سعد بن ابى الصيد الأسدى ، از قول حارث ابن حصيرة ، و او از قول عبد الرحمان بن عبيد بن ابى الكنود و ديگرى گفت كه آنان گفتند :
همينكه على بن ابى طالب از بصره به كوفه آمد و آن در روز دوشنبه دوازده شب از رجب سال سى و شش گذشته بود . . . مردم كوفه كه قرآن خوانان و بزرگانشان نيز در ميان آنان بودند ، از وى استقبال كردند . . . همچنان پيش آمد تا اينكه وارد مسجد اعظم شده دو ركعت نماز گزارد و سپس بر فراز منبر رفته خداى را حمد گفت و ستايش كرد و بر پيامبرش درود فرستاد و گفت :
امّا بعد ، مردم كوفه . . . هان بدانيد كه ترسناكترين ترسم براى شما پيروى از خواست ، و درازى آرزو است ، كه پيروى از خواست انسان را از حقّ باز مىدارد ، و درازى آرزو ديگر جهان را از ياد مىبرد .
ب « عيون الاخبار » نوشته ابن قتيبة :
ابن قتيبة اين بخش از خطبه را در پايان خطبهاى آورده است كه تحت عنوان : « 28 عمل نه آرزو » ذكر شد . در آنجا مىگويد : هان به شما فرمان كوچ داده شده ، به ره توشه راهنمايى شدهايد ،
و بيگمان از ترسناكترين چيزى كه براى شما مىترسم : پيروى از خواست است و درازى آرزو .
ج « انساب الأشراف » نوشته بلاذرى :
على بن ابراهيم طالبى مرا از قول شيوخ حديث خود حديث كرده گفت : على بن ابى طالب گفت :
بىگمان ترسناكترين چيزى كه از آنها بر شما مىترسم دو چيز است : درازى آرزو ، و پيروى از خواست ، زيرا درازى آرزو آن جهان را از ياد مىبرد ، و پيروى از خواست نيز حتما انسان را از حقّ گمراه مىكند .
[ 2 473 ] ترجمه روايات منابع ديگر :
الف « وقعة صفّين » :
هان بدانيد كه اين جهان پشت كنان كوچ كرده است ، و آن جهان روى آوران مىآيد ، و هر يك از آن دو را فرزندانى است ، شما از فرزندان آن جهان باشيد . امروز هنگام عمل است و حسابى در ميان نيست ، و فردا روز حساب است و فرصت عمل نه .
ب « عيون الاخبار » :
و نيز على عليه السّلام گفت :
بىگمان اين جهان پشت كنان كوچ كرده است ، و آن جهان كوچ كنان روى آورده است ، و هر كدام را فرزندانى است ، پس شما از فرزندان آن جهان باشيد ، نه از فرزندان اين جهان .
ج « اصول كافى » نوشته ثقة الاسلام كلينى رازى ، رحمة اللّه عليه :
نقل از او [ محمد بن يحيى ، از قول احمد بن محمّد بن عيسى ] ، از على بن حكم ، از عمر بن ابان ، از ابى حمزه ، از أبى جعفر عليه السلام [ امام باقر ] گفت : على بن الحسين صلوات اللّه عليهما گفت :
[ 476 ]
[ 2 472 ] أبان ، عن أبي حمزة ، عن أبي جعفر عليه السّلام ، قال : قال عليّ بن الحسين صلوات اللّه عليهما :
« إنّ الدّنيا قد ارتحلت مدبرة ، و إنّ الآخرة قد ارتحلت مقبلة ، و لكلّ واحدة منهما بنون ، فكونوا من أبناء الآخرة ، و لا تكونوا من أبناء الدّنيا ، و كونوا من الزّاهدين في الدّنيا الرّاغبين في الآخرة » .
( كتاب الإيمان و الكفر ، باب ذم الدنيا و الزهد فيها ، حديث 15 ، ج 3 ، ص 198 ) .
[ 477 ]
[ 2 473 ] هان بدانيد كه اين جهان پشت كنان كوچ كرده است ، و آن جهان روى آوران به حركت در آمده است ، هر يك از آن دو را فرزندانى است ، لذا شما از فرزندان آن جهان باشيد و نه اين جهان ، و از جمله كسانى باشيد كه در اين جهان از خواستههاى آن خود را بركنار داشتهاند و خواستار نعمتهاى آن جهان هستند .
توجّه بدين نكته لازم است كه بسيارى از منابع فوق الذكر ، اين قسمت ، و گاه قسمت اول ، از خطبه را همراه با جملاتى از وصف متقيان ( خطبه 193 مشهور به همّام ) آوردهاند ، و يا در ضمن خطبه مشهور به ديباج ، و نقل اين روايت از امام زين العابدين ، شايد بدان جهت باشد كه راويان از آن حضرت بالاتر نرفتهاند ، و امام چهارم راوى اين خبر از جدّش بوده است .
[ 479 ]
