سند
اين خطبه و 7 خطبه ديگر و يك نامه از نهج البلاغه ، به شرحى كه بعدا توضيح داده مىشود ، همگى از اجزاى نامهاى هستند كه امير المؤمنين ، در پاسخ پرسش برخى از ياران درباره جريانهاى سياسى پس از رحلت رسول اكرم تا آن روز ، براى آنان و ديگران نوشتهاند .
داستان ، چنانكه سيّد عبد الزهراء حسينى نيز نقل كرده ، ( مصادر ، ج 2 ، ص 102 ) چنين است :
معاويه از عمرو بن عاص خواست كه به او بپيوندد و با او همكارى كند ، عمرو عاص در برابر اين يارى و همكارى خواست كه پس از پيروزى بر امير المؤمنين ، مصر را بدو بدهد .
معاويه پذيرفت و پس از جنگ صفّين و بازى حكميّت و خليفه شدن معاويه بوسيله عمرو ابن عاص ، امير المؤمنين محمد بن أبي بكر را والى مصر كرد . عمرو بن عاص معاويه را به ياد وعدهاش انداخت . معاويه او را با سپاهى به مصر فرستاد . عمرو به يارى معاوية بن حديج كندى ، از هواداران عثمان و از دشمنان امير المؤمنين ، به جنگ محمد بن أبى بكر رفت .
محمد براى نيروى امدادى به امير المؤمنين پيام فرستاد ، امير المؤمنين پس از مدّتها تحريك و تشويق و سرزنش كوفيان توانست تنها دو هزار نفر همراه مالك بن كعب الارحبى روانه مصر سازد ، مالك پنج شبانه روز در راه مصر مىرفت كه خبر كشته شدن محمّد به امير المؤمنين رسيد . امير المؤمنين شخصى را به دنبال مالك فرستاده او را به كوفه باز خواند .
اندوه امير المؤمنين از اين واقعه بسيار گران بود . اين اندوه نه تنها براى قتل ناجوانمردانه و فجيع پسر خوانده شجاع و با ايمان و عزيزش محمد ، بلكه براى سستى كوفيان و به يارى برنخاستن آنان و نيرنگهاى معاويه و عمرو بن عاص ، و توطئههاى داخلى و بى تفاوتى عراقيان و مسائل فراوان ديگر نيز بود .
در همين وضعيت عمرو بن حمق ، حجر بن عدى ، حبّة العرنى ، حارث الاعور و عبد اللّه بن سبأ به نزد امير المؤمنين كه غمگين و اندوهناك نشسته بود ، رفتند و از او خواستند كه نظرش را درباره أبو بكر و عمر برايشان توضيح دهد . امير المؤمنين مىگويد : براى پاسخ بدين پرسش موقعيتى از اين بهتر به دست نياورديد ؟ اين مصر است كه به دست دشمن افتاده ، پيروان من در آنجا كشته شدهاند ، ليكن [ براى آنكه يكباره و براى هميشه بدين سؤال
[ 320 ]
كه خاصّ و عام را به خود مشغول داشته ، پاسخ درست و كاملى داده شود ] نامهاى نوشته به شما مىدهم كه پاسخ خود را در آن بيابيد ، در برابر ، از شما درخواست مىكنم ، براى رعايت و حفظ حقوق من كه بر گردنتان دارم و تاكنون پاس نداشتهايد و ضايع ساختهايد ، اين نامه را براى همه پيروان من بخوانيد و پيوسته ياور حق باشيد و بر آن پايمردى كنيد 1 .
سپس امير المؤمنين اين نامه مفصل را نوشتند كه نظر به اهميت موضوع و به منظور روشن ساختن تاريخ سياسى اسلام ، از رحلت پيامبر اكرم تا روزهاى آخر زندگانى امير المؤمنين ، ترجمه آن در مقدمه جلد نخست پرتوى از نهج البلاغه ، نقل شد . اين نامه را ابن قتيبه در « الامامة و السياسة » و ثقفى در « الغارات » آوردهاند ، و اندك اختلافى در برخى از عبارات ، با هم دارند ، ليكن از آنجا كه نقل « الغارات » مستند است ، نامه از آن كتاب نقل مىشود .
از آن جا كه در مقدّمه ترجمه كامل نامه نقل گرديده است ، در ذيل هر خطبه يا نامه ،
تنها قسمتى از نامه كه شبيه بدان مىباشد ، آورده مىشود . بنابر اين مأخذ و سند اين خطبه چنين است :
-----------
( 1 ) ابن قتيبة ، الإمامة و السياسة ، ج 1 ، ص 133 ثقفى ، الغارات ، ج 1 ، ص 3 302 .
سيّد ابن طاووس ( به نقل آقاى شيخ محمد باقر محمودى : نهج السعادة ، ج 5 ، الجزء الثاني من باب كتب ، ص 194 ) ، در فصل 155 از كتاب « كشف المحجّة لثمرة المهجة » ، ص 173 ، از قول ثقة الإسلام كلينى ، از على بن ابراهيم ( ره ) به أسناد خود ، داستان نامه را چنين نقل مىكند :
مردم درباره أبو بكر و عثمان از او سؤال كردند ، آن حضرت از اين سؤال خشمگين شد و گفت : براى سؤال از موضوعى كه در حال حاضر اهميّت چندانى برايتان ندارد وقتى از اين بهتر نيافتيد ؟ در حالى كه مصر به دست دشمن افتاده ، معاوية بن خديج ، محمد بن أبى بكر را كشته است ؟ واى و فسوس از مصيبتى كه از آن بزرگتر نيست ، مصيبت محمد براى من به خدا قسم او مانند ديگر فرزندانم بود . سبحان اللّه ، در حالى كه اميدوار بوديم بر آن مردو و قلمروشان پيروز شويم ، آنان بر ما و قلمرو ما پيروز شدند . در عين حال ، من برايتان نامهاى مىنويسم كه پاسخ روشن شما در آن باشد ،
ان شاء اللّه تعالى . پس نويسندهاش عبيد اللّه بن أبى رافع را فراخوانده گفت ده نفر از افراد مورد اطمينان مرا به نزدم بياور . گفت : خودت نام ببر امير المؤمنين . فرمود : اصبغ بن نباته ، أبو طفيل عامر بن واثلة الكنانى ، زر بن حبيش الأسدى ، جويرية بن مسهر العبدى ، خندف بن زهير الأسدى ، و حارثة ابن مضرب الهمدانى ، حارث بن عبد اللّه الأعور الهمدانى ، مصابيح النخعى ، علقمة بن قيس ،
كميل بن زياد و عمير بن زراره را حاضر كن . چون آمدند بدانان گفت : اين نامه را بگيريد ، عبيد اللّه ابن أبى رافع بايد هر روز جمعه آن را بخواند و شما گواه باشيد . اگر كسى عليه شما به تحريك فساد برخاست ، كتاب خدا را در ميان خودمان و او به داورى و انصاف قرار دهيد .
[ 321 ]
1 ابن قتيبة ( ف . 276 ه . ق . ) در كتاب : « الامامة و السياسة » ، ج 1 ، ص 37 133 .
2 ابراهيم بن محمد ثقفى ( ف . 283 ه . ق . ) در كتاب « الغارات » ، ج 1 ، ص 22 302 .
علاوه بر دو منبع فوق ، « المسترشد » نوشته محمد بن جرير بن رستم طبرى ( ف . در قرن سوّم ) و « كشف المحجّة لثمرة المهجّة » نوشته سيّد بن طاووس ، به نقل از ثقة الاسلام كليني ،
اين نامه را با تفصيل بيشترى نقل كردهاند .
با توجّه به روايت ابن قتيبة و ثقفى ، اين نامه در خطبهها و نامهاى از نهج البلاغه ، به شرح زير تقسيم شده است :
1 خطبه حاضر ، 26 با مطلع : « إنّ اللّه بعث محمّدا ، صلى اللّه عليه و آله ، . . . » 1 ،
2 خطبه حاضر ، 53 با مطلع : « فتداكّوا عليّ تداكّ الابل الهيم . . . » ،
3 خطبه 172 با مطلع : « الحمد للّه الّذى لا توارى عنه سماء سماء . . . » ،
4 خطبه 217 با مطلع : « اللهم إنّي أستعديك على قريش . . . » ،
5 خطبه 229 با مطلع : « و بسطتم يدى فكففتها . . . » ،
6 خطبه 238 با مطلع : « جفاة طغام و عبيد اقزام . . . » ،
7 رساله ، 62 با مطلع : « أمّا بعد ، فإنّ اللّه سبحانه بعث محمّدا ، ص ، . . . » .
دو روايت ديگر ، علاوه بر خطب و رساله فوق الذكر ، مفاد يا منطوق دو خطبه ديگر را هم در بردارند :
8 خطبه 30 با مطلع : « لو أمرت به لكنت قاتلا . . . » ،
9 خطبه 79 با مطلع : « إن النساء نواقص الايمان . . . » .
ياد اورى اين نكته سزا است كه امير المؤمنين مضامين و مفاد اين نامه را ، بطور پراكنده ،
در مناسبتهاى مختلف ، به شكل خطابه يا گفتگوى خصوصى ، يا پاسخ به پرسشى ، بيان كرده است ، و يكى از علل اختلاف در روايات همين مطلب مىتواند باشد .
