نتايج آياتى كه در اين مبحث مطرح شدهاند
نتيجه يكم هر اختلاف نظرى را كه درباره عقايد اصلى بروز ميكند ،
نميتوان بعنوان نظرات صاحبنظران مورد چشم پوشى قرار داد . درست است كه همواره در تفسير و توضيح حقايق بجهت خصوصيات شرايط ذهنى و موضع گيريهاى معين ، اختلاف نظرهائى در ميان صاحبنظران بروز مينمايد و ميتوان گفت همين اختلاف اگر مستند به عوامل و دلايل منطقى باشد كه ناشى از برداشتهاى مخلصانه از حقايق ميباشد ، نه تنها ضررى به قلمرو معرفت بشرى وارد نميآورد ، بلكه بسيار بسيار مفيد است ، زيرا هيچ حقيقتى وجود ندارد مگر اينكه ممكن است انسانهائى را از يكى از ابعاد و جهات متنوعش بخود جلب نمايد . آنچه كه بايد مورد اهميت قرار بگيرد ، اينست كه شناخت يك بعد و برقرار كردن ارتباط با آن ، نبايد حقيقت را در همان بعد خلاصه نمايد . اينگونه اختلاف چنانكه بعنوان روايت از پيامبر اكرم ( ص ) نقل شده است : اختلاف امّتى رحمة ( اختلاف امت من رحمت است ) نه تنها ويرانگر نيست ، بلكه كاملا سازنده ميباشد . از يك ديدگاه عميق تر ميتوان گفت : آراء و عقايدى كه با نظر به ابعاد و جهات مختلف يك حقيقت بروز ميكند ، در حقيقت تكميل كننده همديگر ميباشند و اين يك ضرورت معرفتى است كه بايد طبق محاسبات منطقى براى بارور ساختن تفكرات و ادراكات در پيرامون ابعاد حقايق در روشهاى تعليم و تربيتى منظور گردد . اين مضمون را همه شنيدهايم كه : الطّرق الى اللّه بعدد انفاس الخلائق
هر دل سوزان هزاران راه دارد سوى تو
اينهمه ره را تو پايانى ندانم كيستى
على صائبى تبريزى با اينكه ذات پاك خداوندى از هر گونه تكثر منزه است ، با اينحال يك انسان ميتواند با دريافت عدالت مطلقه خداوندى راهى پيشگاه او شود .
انسان ديگر با درك اين صفت خداوندى كه بوجود آورنده قانون در جهان
[ 172 ]
هستى است ارتباطى با مقام شامخ ربوبى برقرار كند . انسانى ديگر دريافت يك آشنائى اسرار آميز در درون خود در هنگام احساس تنهائى مطلق در زندگى ميتواند ، آن آشناى حقيقى را دريافت نمايد .
نتيجه دوم كه بايد گفت : تتمه نتيجه يكم است ، اينست كه اختلافات مضر و ويرانگر موقعى بروز ميكند كه غرض ورزى و هوى پرستى و خود نمائى در شناخت و ابراز حقيقت دخالت ميكند و حقيقت را مختل مينمايد و اين يك بيمارى مهلكى است كه در اغلب جوامع در همه دورانها حتى در روشنترين حقايق دامنگير هوى پرستان خودخواه بوده است . قسمتى از اين اختلافات ويرانگر موقعى بروز ميكند كه يك شخصيت چشمگير از يك جهت در جامعهاى مطرح شده است ، مطرح گشتن وى معلول همان جهت ميباشد ، مثلا فرويد را در نظر بگيريم كه پارهاى از مسائل روانكاوى او را در جامعه اروپا بشهرت قابل توجه نايل ساخته است . او در سايه اين شهرت بخود اجازه ميدهد كه در هر مسئلهاى از مسائل انسانى اظهار نظر كند و ريشه همه آنها را به موضوعى كه او را بخود جلب نموده است ، منتهى نمايد . در اين هنگام شخصيتهاى ديگرى حقايقى را مطرح ميكنند كه با آن ريشهاى كه فرويد را بخود جلب نموده است ، سازگار نميباشد ، بلكه آنرا مطرود قلمداد ميكند . در اينصورت فرويد خود را ملزم به دفاع از خود مىبيند و خود را مجبور مىبيند كه حقايق كشف شده بوسيله ديگران را بپوشاند و يا آنها را نفى كند . در اينگونه اختلافات كه از بحث درباره معشوق شخصى متفكران پيش ميآيد ، عناصر شخصيتى و خود محورى دست به فعاليت ميزنند ، بينوا انسانهاى ديگر كه از ميان اين جنگ و جدالهاى بى اساس حقيقت را ميجويند
