13 تعقل برين
در يك بيت از مثنوى چنين ميخوانيم :
[ 102 ]
غير از اين معقولها معقولها
يابى اندر عشق پر فر و بها
يعنى در ما فوق مسائل و قوانين معقولى كه در ارتباط با روبناى جهان طبيعت ، بدست ميآوريم ، معقولات ديگرى وجود دارد كه بوسيله نيروهاى بسيار عالى مغز و روان ، در ارتباط با زير بناى جهان هستى در مييابيم . اصول و قوانين عالى كه تكيه گاه اينگونه تعقل برين است ، براى كسانى كه دركى درباره تعقل ندارند ، خيالى بيش نيست . اما اينان بايد بدانند كه نمىتوانند با وضع ذهنى محدود خود ، تكليفى براى رشد يافتگان تعيين نمايند . اينان بهتر است به كار خود بپردازند و سيستم و كار مغزها و ارواح بزرگ بشرى را مشخص نفرمايند و كوشش نكنند كه ابن سينا كه در نمط هشتم و نهم اشارات پرواز به معقولاتى بالاتر از اين معقولات رسمى نموده است ، پايين آورده در رديف عقليون حرفهاى قرار بدهند . تعقل منطقى رسمى جز مديريت ارتباط معمولى انسان با انسان و انسان با طبيعت كه بر مبناى سود و زيان استوار است ، كارى ديگر انجام نمىدهد و هيچ توجهى به نيك و بد و خير و شر و تعهد و مسئوليت ندارد . پيشتازان شر و تبهكاريهاى تاريخ از تعقل نظرى منطقى رسمى بحد كافى برخوردار بودهاند كه توانستهاند نقشههاى بسيار ماهرانه و هشيارانه با تنظيم مقدمات و نتايج منطقى بزرگترين رويدادهاى تباه كننده را بوجود بياورند .
همين تعقل منطقى رسمى است كه مكتبهاى متضاد و متناقض را بوجود آورده و انسانها را شمشير بدست روياروى يكديگر قرار داده است . در صورتيكه تعقل برين همواره داد از عدل و تعهد برين و وحدت آرمانهاى اعلاى انسانى زده و تفسير معقول براى جهان هستى مطرح نموده است . اين تعقل در اسلام فوق عبادتهاى معمولى تلقى شده است . پيامبر اكرم خطاب به امير المؤمنين چنين فرموده است : يا عليّ إذا رأيت النّاس يتقرّبون الى خالقهم بأنواع البرّ تقرّب انت اليه بأنواع العقل تسبقهم 1
-----------
( 1 ) توفيق التطبيق على بن فضل اللّه گيلانى ص 56 .
[ 103 ]
( اى على . هنگامى كه مىبينى مردم بوسيله عبادت نيكو به آفريننده خود تقرب مىجويند ، تو بوسيله انواع تعقل ببارگاه خداوندى تقرب پيدا كن تا بر همه سبقت بگيرى ) اين تعقل از عالىترين عمليات ذهنى است كه آگاهى و اشراف و سلطه بر جريان آن ، در حد اعلا ميباشد .
