12 شناخت تعقلى
در تعريف هويت و مختصات عقل و تعقل مطالبى فراوان گفته شده است
[ 98 ]
و همچنين در توضيح انواع تعقل ، مانند عقل نظرى و عقل عملى بررسىهاى زيادى صورت گرفته است . ما در اين مبحث جنبه عملى ذهنى آنرا مورد توجه قرار ميدهيم . اين عمل ذهنى عبارتست از بجريان انداختن انديشه منطقى با آگاهى به قوانين مربوط به واحدهاى انديشه . از همين نكته روشن ميشود كه انديشه ممكن است بطور نا خود آگاه در پرتو قوانين و اصول بجريان بيفتد ،
زيرا آگاهى از آن قوانين براى تطبيق به واحدهاى انديشه شرط لازم نيست . در صورتيكه در جريان تعقل همواره توجه بر قوانين و اصول مربوطه ضرورت دارد .
عمل تعقل بايد از آگاهى و هدف گيرى مستمر برخوردار باشد ، از اينرو است كه ميتوان گفت : تعقل يكى از حساسترين عمليات ذهنى است . اصالت اين عمل ذهنى از چند جهت مورد بحث و بررسى قرار ميگيرد :
يكى اينكه تعقل محض راهى به كشف ابتكارى واقعيات ندارد ، بلكه بدانجهت كه اساسيترين ابزار كار تعقل ، منطق است ، و منطق هم بيش از تنظيم واحد هايى كه صحيح فرض شدهاند ، نميتواند كارى انجام بدهد ، لذا تعقل محض آنقدرها كه گمان ميكنند مثمر نيست . مسلم است كه اين انتقاد ناشى از خطا در تشخيص قلمرو تعقل محض است كه تعقل نظرى و جزئى ناميده ميشود . و براى دريافت واقعيات ، عمل عقل نظرى شرط لازم است ، نه شرط كافى .
دوم اينكه گفته شده است : عمل تعقل محدود به دريافت شده بوسيله حواس است و ما ميدانيم كه حواس آدمى نه تنها واقعيت را بطور مطلق در اختيار وى نميگذارند ، بلكه اصلا حواس حكمى را صادر نمىكنند ، تا چه رسد به اينكه قدرت نشان دادن واقعيت را داشته باشند . اين اعتراض هم كاملا سطحى است ، زيرا اولا فعاليت عقل منحصر به محصولات حواس نيست ، زيرا انواع زيادى از فعاليتهاى عقلانى مانند رياضيات و تجريد و تحليل و تركيب وجود دارند كه معلومات تصعيدى ( بالاتر از انعكاسات محض ) را در اختيار ما ميگذارند و ثانيا عمل عقلانى اگر چه روى محصولات حواس انجام ميگيرد ،
[ 99 ]
ولى با خود همين عمل است كه قوانين تفسير كننده محسوسات تصفيه ميشوند و علوم را اداره ميكنند و خود همين قوانين براى تلاش و پيگيرى حواس راه باز مىكنند و ديدگاه حواس را گستردهتر و عميقتر مينمايند .
سوم اينكه عمل عقلى بيشتر به تنظيم كليات و اجراى احكام منطق مىپردازد ،
و ماداميكه واقعيت بوسيله حواس براى ما مطرح نشده است ، عمل عقلى نوعى بازيگرى يا ورزش ذهنى است كه در ما فوق واقعيات بجريان ميفتد . اين اعتراض مبنى بر يك مسئله معروف است كه ميگويد : « آيا اصالت با حس است يا با عقل ؟ » ما بطور مختصر اين مسئله را براى بررسى مطرح ميكنيم :
