انواع عمل ذهنى در جريان شناخت با تأثرات زود گذر

اوقات معمولى زندگى انسانها بدون جريانات گوناگون ذهنى نمى‏گذرد يك رشته تداعى معانى تمام نشده ، تصورات مفرد جاى آنها را ميگيرد . يك اراده با مقدماتش ذهن را از تصورات مفرد خالى مى‏كند و در جريان علمى اراده ، پديده و نمودها از راه حواس ، با اختيار و بى اختيار روانه قلمرو ذهن ميگردند . احتياج به وصول به هدف بوجود ميآيد ، يك رشته تفكرات

-----------
( 1 ) معراج نامه ابن سينا ص 21 بخط فخر رازى .

[ 104 ]

منطقى بجريان ميفتد و هكذا ، گوئى ميان دو قلمرو ذهنى و عينى سدى وجود ندارد و همواره در حال ارتباط بسر ميبرند . يكى از آن جريانات كه در عمليات ذهنى بسيار مؤثر است ، وجود تأثرات درونى است . مانند هيجان احساسات و عواطف و لذت‏ها و الم‏ها با انواع گوناگونى كه دارند . جاى ترديد نيست كه عمليات ذهنى در حالات تأثر درون از امور مزبور ، نميتوانند خالص و ناب بدون آلودگى به آن تأثرات در جريان بوده باشند . تفكر و تعقل و حدس و تصديق و اذعان و قضاوت و هر گونه عمل ذهنى مانند آبى است كه از رودخانه درون ميگذرند . و اين رودخانه ممكن است داراى موادى مضر بوده باشد كه حتما در جريان عمليات مزبور مؤثر خواهد بود . عدم مراعات اين شرط ممكن است مفيدترين عمليات ذهن را تباه بسازد و گاهى هم بصورت مضرترين عوامل شناخت و عمل در آورد .