راه منطقى انتخاب هدف و وصول به آن ، در ميان حلقههاى زنجيرى عوامل جبرى
پيش از بررسى لازم در عنوان اين مبحث ، مقدمهاى را متذكر مىشويم :
مسلم است كه هر فرد و جامعهاى از انسانها ، در مسير زندگى و تاريخ خود از ميان حلقههاى زنجيرى عوامل جبرى مانند وراثتها و تعليم و تربيت و محيط جغرافيايى و محيط اجتماعى عبور مىكند . زنجير عوامل جبرى مزبور بقدرى اهميت در تعيين سرنوشت انسانى نشان مىدهد كه حتى در نظر بعضى از انسان شناسان روزنه ضعيفى براى اختيار در هدفگيرىها نمىماند . گويى هر فردى كه چشم به دنيا باز مىكند و هر جامعهاى كه تشكل پيدا مىكند ، گام به صحنهاى ميگذارد كه هدفها انتخاب شده و وسيلههاى آن تعيين گشته است .
اگر اين مسئله را بهمين كلّيّت بپذيريم ، نه تنها ضدّ واقعيّت قابل مشاهده را پذيرفتهايم ، بلكه مرگ و نابودى انسان را امضاء نموده و تاريخ انسان را به تاريخ طبيعى مبدل ساختهايم . براى ردّ اين نظريه شوم و در عين حال خيلى سطحى ، كافى
[ 98 ]
است كه چند ورق از سرگذشت بشرى را مطالعه كنيم ، ما در بررسى سرگذشت بشرى با هزاران تحوّلات علمى و عملى فردى و اجتماعى روبرو مىشويم كه پيش از وقوع آنها كمترين احتمالى درباره بوجود آمدن آن تحولات ديده نمىشده است .
و تنها پس از بوجود آمدن تحولات است كه ما مىتوانيم علل و انگيزههاى آنها را تشخيص و بررسى نمائيم . اگر در اين مسئله به مطالعات سطحى و انديشههاى زود گذر دلخوش نكنيم ، خواهيم ديد كه در همه طول تاريخ رسالتهاى فردى و يا جمعى همواره اقليتهايى كه احساس تعهد كردهاند ، بر روى هدفهاى تعيين شده و وسيلههاى پيش ساخته قلم بطلان كشيده و نمايش جبرى حلقههاى زنجيرى عوامل جبرى را دگرگون ساختهاند . آيا اكتشافات و ابتكارات مخصوصا آن قسمتهائى كه به رسالت و تعهّد متّكى بودهاند ، برهم زننده هدفها و وسيلههاى تعيين شده بحسب معلومات رسمى نبوده است ؟ آيا اصلاحات حقوقى ، اخلاقى و اجتماعى ناشى از تعهّدها در دگرگون ساختن هدفها و وسيلهها تأثير قاطع در اجتماعات مذهبى نداشتهاند ؟
درست است كه توجيه امتيازات و نفوذ رفتار ماشينى در تعيين هدفها و وسيلهها نقش مؤثّرى دارند ، ولى با اينحال انسان جاندارى است كه بر كنار از حلقههاى زنجيرى عوامل جبرى زاييده مىشود و از صفر شروع مىكند و اين قدرت شروع از صفر در صورت بقاى اعتدال روانى همراه انسان در جريان است . باضافه اينكه دو عامل توجيه امتيازات و رفتار ماشينى در هر دوره و جامعهاى وسايل آگاهى و انتخاب هدف مناسبى در اختيار آدمى مىگذارد .
يك نكته اساسى كه بايستى در اين مسئله فراموش نشود ، اينست كه هيچ عامل جبرى برون ذاتى عينى قدرت تفسير و توجيه حيات همه انسانها را در اختيار ندارد ،
همين امروزه ميليونها انسان در جوامع ماشينى با توجيه كردن امتيازات ، براى خويشتن زندگى مىكنند و با اينكه شئون و روابط برون ذاتى خود را در ميان حلقههاى بسته شده زنجير عوامل جبرى مىبينند ، با اينحال در قاره بسيار وسيع حيات درون ذاتى شكوفان ، زندگى مىكنند .
البته مىپذيريم كه اكثريت افراد در ميان حلقههاى بسته حركت مىكنند ، ولى
[ 99 ]
اين اكثريت حتى اگر به عموم منهاى يك هم افزايش پيدا كند ، از ديدگاه فلسفه انسانى دقيق نمىتوانند درباره تفسير ماهيت انسانى ، بآن اكثريت تكيه نمايند اگر تفكيك ميان زندگى برون ذاتى يعنى انسان در حال ارتباط با جز خود ، و زندگى درون ذاتى ، امكان پذير نبود ، بدون ترديد سرنوشت تاريخ بشرى دگرگون مىگشت و ما امروز شاهد امتيازات و عظمتهايى كه دليل پيشرفت انسان هستند ، نبوديم . آيا پيشرفت علمى و ساير شئون حياتى انسانها جز در نتيجه فعاليتهاى مغزى كسانى بوده است كه زندگى حيات درونى آنان شكوفان بوده و زندگى برون ذاتى آنان در حلقههاى زنجيرى محيط و آداب و قوانين موضوعه در جريان بوده است ؟
بهمين جهت است كه شناسايى تاريخ يك جامعه با شناخت پديدههائى از زندگى كه از خود بروز داده است ، بدون توجه به هدف گيرىها و ديدهاى پوشيده در حيات درونىشان ، يك شناسايى ناقص خواهد بود . ما اگر نتوانيم از عهده تفكيك دو نوع حيات درونى و برونى برآييم ، هيچ كارى در راه توسعه ديدگاه بشر انجام ندادهايم .
لذا كوشش عظماى مصلح تاريخ و آنان كه رسالت تعهّدى بعهده گرفتهاند ،
با اشكال و طرق گوناگون ، انسانها را از خشكانيدن حيات درون ذاتى بر حذر داشته و دستور و توصيه اكيد به توسعه منطقى حيات مزبور نمودهاند .
اكنون مىپردازيم به توضيح مبحث اصلى ( راه منطقى انتخاب هدف و وصول به آن ، در ميان حلقههاى زنجيرى عوامل جبرى ) : در مباحث مربوط به تجزيه هدف به عناصر جداگانه ، « دو اصل مهم را براى تشخيص جنبه جبرى و اختيارى هدف و دريافت صحيح قدرت و اختيار و افزودن به آنها » بررسى كرديم ، عمل به آن دو اصل ، مىتواند بهترين زمينه كوشش ما در باره تعيين راه منطقى در انتخاب هدف بوده باشد . يعنى ما نخست بايستى دو جنبه جبرى و اختيارى هدف را دقيقا و همه جانبه بشناسيم ، سپس قدرت و اختيار خود را بسنجيم و در راه افزايش قدرت و اختيار و تقليل جنبه جبرى هدف بكوشيم .
در اين زمينه فعاليت ، با نظر به نيروهاى شگفتانگيز انسانى و نرسيدن همه
[ 100 ]
رويدادهاى محيطى به جبر صد درصد ، در مقابل نيروهاى متنوع انسانى راهى براى انسان هدفگير باز مىشود .
