تعقل و لب و نهى
آياتى كه در قرآن مجيد درباره تحريك به تعقل و به فعليت رسانيد لب ( خرد محض ) و ( نهى ) درك خردمندانه وارد شده است ، خيلى فراوان است .
ميتوان گفت : هيچ مكتب و جهان بينى بشرى اينهمه اهميت به دركهاى عقلانى و خردمندانه نداده است . از آنجمله :
1 قُلْ تَعالَوْا اَتْلُ ما حَرَّمَ رَبُّكُمْ عَلَيْكُمْ اَلاَّ تُشْرِكُوا بِه شَيْئاً وَ بِالْوالِدَيْنِ اِحْساناً وَ لا تَقْتُلوُا اَوْلادَكُمْ مِنْ اِمْلاقٍ نَحْنُ نَرْزُقُكُمْ وَ اِيَّاهُمْ وَ لا تَقْرَبُوا الْفَواحِشَ ما ظَهَرَ مِنْها وَ ما بَطَنَ وَ لا تَقْتُلوُا النَّفْسَ الَّتى حَرَّمَ اللَّهُ اِلاَّ بِاالْحَقِّ ذلِكُمْ وَصيَّكُمْ بِهِ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلوُنَ 1 ( بگو به آنان : بياييد بخوانم آنچه را كه پروردگار شما براى شما حرام كرده است : هيچ چيزى را براى او شريك قرار ندهيد ، به پدرانتان احسان كنيد و فرزندان خود را بجهت فقر نكشيد ، ما هستيم كه شما و آنانرا روزى ميدهيم به كارهاى فحشاء نزديك
-----------
( 1 ) الانعام آيه 151 .
[ 281 ]
نشويد ، چه فحشاى آشكار باشد و چه مخفى و هيچ نفسى را كه خداوند محترم نموده است نكشيد مگر اينكه مستحق قتل باشد . اينست توصيهاى كه خداوند بشما مينمايد ، باشد كه تعقل بورزيد ) .
2 اِنَّ شَرَّ الدَّوابِّ عِنْدَ اللَّهِ الصُّمُّ الْبُكْمُ الَّذينَ لا يَعْقِلُونَ 1 ( بدترين جانوران در نزد خداوند كر و لالهائى هستند كه تعقل نمىكنند ) .
3 اِنَّ فى خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ اخْتِلافِ اللَّيْلِ وَ النَّهارِ وَ الْفُلْكِ الَّتى تَجْرى فىِ الْبَحْرِ بِما يَنْفَعُ النَّاسَ وَ ما اَنْزَلَ اللَّهُ مِنَ السَّماءِ مِنْ ماءٍ فَأَحْيا بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها وَ بَثَّ فيها مِنْ كُلِّ دابَّةٍ وَ تَصْريفِ الرِّياحِ وَ السَّحابِ الْمُسَخَّرِ بَيْنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ لَآياتٍ لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ 2 ( قطعا ، در آفرينش آسمانها و زمين و تعاقب شب و روز و كشتى كه در دريا به سود مردم حركت ميكند و آبى كه خداوند از آسمان ميفرستد و زمين را پس از مردنش زنده ميكند و از هر نوع جاندارى كه در روى زمين منتشر كرده و گردانيدن بادها و ابرى كه ميان آسمان و زمين مسخر نموده است ، آياتى است براى قومى كه تعقل ميكنند ) .
4 وَ فىِ الْأَرْضِ قِطَعٌ مُتَجاوِراتٌ وَ جَنَّاتٌ مِنْ اَعْنابٍ وَ زَرْعٍ وَ نَخيلٍ صِنْوانٍ وَ غَيْرِ صِنْوانٍ يُسْقى بِماءٍ واحِدٍ وَ نُفَصِّلُ بَعْضَها عَلى بَعْضٍ فىِ الْأَكْلِ اِنَّ فى ذلِكَ لَآياتٍ لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ 3 ( و در روى زمين قطعاتى پهلوى همديگر است و باغهائى از انگورها و زراعت و درختان خرما از يك ريشه و ريشههاى مختلف با يك آب سيراب ميشوند و بعضى از آنها را بر بعضى ديگر در خوردن برترى ميدهيم . در اين پديدهها آياتى است براى مردمى كه تعقل ميكنند ) 5 لَقَدْ كانَ فى قَصَصِهِمْ عِبْرَةٌ لِأُولىِ الْأَلْبابِ 4 ( قطعا در داستانهاى
-----------
( 1 ) الانفال آيه 22 .
-----------
( 2 ) البقرة آيه 164 .
-----------
( 3 ) الرعد آيه 4 .
-----------
( 4 ) يوسف آيه 111 .
[ 282 ]
پيامبران گذشته با جوامعشان عبرتى است براى كسانيكه داراى خردها هستند ) .
6 اَلَّذى جَعَلَ لَكُمْ الْأَرْضَ مَهْداً وَ سَلَكَ لَكُمْ فيها سُبُلاً وَ اَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَأَخْرَجْنا بِهِ اَزْواجاً مِنْ نَباتٍ شَتَّى . كُلُوا وَ ارْعَوْا اَنْعامَكُمْ اِنَّ فى ذلِكَ لَآياتٍ لِأُولِى النُّهى 1 ( آن خداوندى كه براى شما زمين را گهواره قرار داد و راههائى را در آنزمين براى شما گسترانيد و از آسمان آبى فرستاد و بوسيله آن جفتهائى از گياهان متنوع بيرون آورد . بخوريد و چارپايان خود را بچرانيد . قطعاً ، در اين جريان خلقت آياتى است براى خردمندان ) .
7 اَمَّنْ هُوَ قانِتٌ آناءَ اللَّيْلِ ساجِداً وَ قائِماً يَحْذَرُ الْآخِرَةَ وَ يَرْجُوا رَحْمَةَ رَبِّهِ قُلْ هَلْ يَسْتَوىِ الَّذينَ يَعْلَمُونَ وَ الَّذينَ لا يَعْلَمُونَ اِنَّما يَتَذَكَّرُ اوُلوُ الْأَلْبابِ 2 ( يا آن كسيكه در لحظات شب در حال سجده و قيام به عبادت خدا پرداخته از سراى آخرت در حذر است و اميد برحمت پروردگارش بسته است ،
بگو : آيا مساويند كسانيكه ميدانند و كسانيكه نميدانند ، جز اين نيست كه فقط خردمندان متذكر ميشوند ) .
دستور به تعقل و سرزنش شديد كسانيكه تعقل نميكنند و بيان اينكه مرز ميان حيوان و انسان تعقل است در آيات زير نيز آمده است : الشعراء 28 و القصص 60 و العنكبوت 43 و الروم 24 و يس 62 و 68 و الصافات 138 و ص 29 و 43 و المؤمن 54 و الحديد 17 و يونس 16 و 42 و 100 و هود 51 و النحل 12 و الانبياء 67 و المؤمنون 80 و النور 61 و البقره 73 و 75 و 197 و 242 و آل عمران 65 و 66 و المائده 58 و 100 و 103 و الانعام 32 وارد شده است .
