نتيجه سوم گفتار احسن و پيروى از احسن شعار جاودانى اسلام در قلمرو شناخت است .
اين شعار مستحكم و پر محتوى برترى شناخت در قلمرو اسلام را براى هميشه تضمين مينمايد . اين شعار بزرگترين مانع از تعصب و جمود در پيش ساختههاى ذهنى است كه مانع پيشرفتهاى مستمر در صحنه طبيعت و انسانست كه به امتداد زمانها گسترده شده است . اين اصل تبعيت از « احسن » در مكتب اسلام چنان مورد تأكيد و تشويق قرار گرفته است كه ميتوان گفت واقعا يكى از شعارهاى اساسى اسلام است . اين مضمون كه انسان مسلم بايد واقعيت را بجويد و توجهى به ابراز كننده آن نداشته باشد ، در منابع معتبر اسلامى فراوان آمده است ، مانند :
اَلْحِكْمَةُ ضالَّةُ الْمُؤْمِنِ فَخُذِ الْحِكْمَةَ وَ لَوْ مِنْ أهْلِ النِّفاقِ 1 ( حكمت گمشده مؤمن است ، پس بگير حكمت را اگر چه از منافق باشد . ) با اينكه صفت نفاق در هر كس كه باشد ، دين و انسانيت را از او سلب مينمايد و شديدترين كيفر در قرآن براى منافق تعيين شده است :
اِنَّ الْمُنافِقينَ فىِ الدَّرْكِ الْأَسْفَلِ مِنَ النَّارِ وَ لَنْ تَجِدَ لَهُمْ نَصيراً 2 ( قطعا منافقين در پستترين جايگاههاى آتش قرار خواهند گرفت و هرگز براى آنان
-----------
( 1 ) ج 3 شماره 80 .
-----------
( 2 ) النساء آيه 145 .
[ 230 ]
ياورى نخواهى يافت .
با اينحال بدانجهت كه ارتباط با واقعيت براى شناخت در اسلام بهر حال مطلوب است ، ميگويد : واقعيت اگر چه از دهان منافق بر آيد ، بايد گرفت و مورد بهره بردارى قرار داد . و بهمين جهت بوده است كه از آغاز ظهور اسلام پيگردى از علم و معرفت مفيد بعنوان يك اصل ضرورى تلقى شده ، مكاتب و مدارس و محافل علمى مانند خود مساجد ، ترويج و مورد احترام قرار گرفتند .
در دورانهاى بعدى مسلمانان بدون تقليد به عقايد درونى دانشمندان ، با آنها رابطه علمى برقرار كردند ، و در نگهدارى علم از سقوط حتمى در قرون وسطى و گسترش انواع گوناگونى از دانش و جهان بينى حتى به اعتراف محققان غير مسلمان مهمترين سهم را بعهده گرفتند . بنا بر آنچه كه پىيرسو در تاريخ علوم تحت عنوان مشعل بدست عرب افتاد ، بيان ميدارد در قرن سوم و چهارم هجرى در اسپانيا با داشتن هشتاد مدرسه عمومى ( كه تقريبا شبيه به دانشكدههاى امروزى بودهاند ) كتابخانهاى با ششصد هزار مجلد كتاب تأسيس ميشود .
و با نظر به اينكه در آنموقع هنوز صنعت چاپ براه نيفتاده بود ، معلوم است كه بجهت تشويق و تأكيد اسلام چه رنج و مشقت و تكاپوئى براى تأسيس چنين كتابخانهاى بعمل آمده است .
