مسئله سوم روشنفكرى و حقيقت زمان و واقعيتها
وقتى كه ميگوئيم « واقعيتها » منظور ما همه موجودات و رويدادهائى است كه با اشكال گوناگون ، تحت حكومت قوانين در جريانند . يك عدد سنگ
[ 67 ]
نا چيز در دامنه كوهى دور افتاده از مجتمع انسانى واقعيت دارد . يك رفتار عادلانه كه از انسانى سر ميزند ، واقعيت دارد . يك انديشه منطقى منتج ، واقعيت دارد و غير ذلك . براى آشنائى صحيحتر با واقعيات ، حتما و بايد دو بعد مثبت و منفى كننده آنها را درك نموده ، سپس موضع گيرى مرتجع و روشنفكر را در برابر واقعيات تعيين نمائيم :
بعد مثبت واقعيات عبارتست از موجوديت واقعى آنها كه در وجود خود نيازى به ذهن و حواس انسانى ندارند [ اگر چه در موقع انتقال به درون . بوسيله حواس و ذهن انسانى رنگ آميزى ميشوند ] همچنين خواص طبيعى واقعيتها مانند سختى و نرمى و شيرينى و تلخى و رنگ و بو و حركت و سكون و حرارت و غير ذلك ، مربوط به بعد مثبت واقعيات ميباشند . بعد منفى كننده واقعيات عبارتست از طرد هر گونه ضد قانون و پندارهاى بى اساس آدميان و تجسيمهاى بىپايهاى كه ممكن است گريبان جهان بينان را بگيرد . معناى روشن بينى درباره اين واقعيات آن نيست كه شخص روشنفكر از زمان براى خود مركبى ساخته از روى واقعيت بگذرد و فقط به طرف آينده بتازد . اين آويزان شدن از عقربك ساعت منظومه شمسى است كه واقعيات ساعت هشت و پنجاه و نه دقيقه و پنجاه و نه ثانيه و پنجاه و نه ثالثه را . . . در ساعت نه تمام معدوم مىبيند ما تاريك بينتر از اين تاريك بينى نداريم كه معلول امروز را از علت ديروز ببرد فقط براى اينكه دوازده ساعت مثلا از تحقق علت اين معلول سپرى شده است واقعيت زمان بطور كلى و طبق برداشت همه صاحبنظران و با نظر به مفاد همه علوم كه بيان كننده واقعيتها هستند ، بهيچ وجه بعنوان يك جزء عينى از واقعيات جهان هستى نميباشد . شما اگر يك عدد سيب يا يك كارخانه صنعتى معظم را به اجزاء تشكيل دهنده آنها تجزيه كنيد ، به يك جزئى عينى بعنوان زمان نخواهيد رسيد . پس زمان يك واقعيت عينى نيست كه
[ 68 ]
گذشته و حال و آيندهاش اثرى در تنوع واقعيات داشته و آنچه كه گذشته است واقعيتى بريده از واقعيت حال و آينده باشد . آيا با اين حال پريدن از روى واقعيات با مركب ذهنى زمان به سوى آينده محض ، ضد روشنفكرى نيست ؟ آنچه كه حقيقت دارد اينست كه گسترش واقعيات بطور تدريجى در كشش زمان انجام ميگيرد و لذا توجه ما به واقعيت زمان ، تنها براى تنظيم و محاسبه منطقى واقعيات در جريان ميباشد ، نه براى آنكه زمان يك موضوع عينى است كه جزئى از واقعيات است . توضيح اينكه بهره بردارى ما از زمان درباره رسيدن يك سيب در شاخه درخت كه مثلا چهار ماه طول ميكشد ، با نظر بهمين چهار ماه ميتوانيم محاسبات مربوط به داشتن محصول سيب را پس از چهار ماه كه از گل كردن درخت ميگذرد ، انجام بدهيم و ميتوانيم اين زمان را با زمانى كه مورد نياز رسيدن گلابى است مقايسه نمائيم و آب دادن در هر دو هفته يكبار را مثلا فراموش نكنيم .
اين محاسبات مربوط به زمان كمترين كمكى نميكند به شناخت آنچه كه در هويت درخت و تماس ريشههاى آن با آب و مواد زمينى و اشعه آفتاب ميگذرد و در ماه چهارم با صدها تفاعل مستقيم و غير مستقيم موضوعى را بعنوان سيب در شاخهاى از درخت سيب نمايان ميسازد . با نظر به مجموع مطالبى كه مطرح كرديم ، نخستين عامل روشن بينى و روشنفكرى يك انسان عبارتست از ارزيابى دقيق واقعيات و حقيقت زمان و رابطه آن با واقعيات .
اكنون به اين نتيجه ميرسيم كه روشنفكر حقيقى كسى است كه ارتباط خود را با واقعيات گسترده در جويبار زمان تنظيم منطقى نموده ، با درك صحيح درباره علتها و معلولها و ثابتها و متغيرها ، براى تحقق بخشيدن به « حيات معقول » جامعه رسالتى در خود احساس كند و از هيچ گونه گذشت و فداكارى در اين راه دريغ نورزد . اين روشنفكر روشن روان نه تنها خوبست ، بلكه به اصطلاح بعضى از فلسفههاى
[ 69 ]
گذشتگان رب النوع ( مربى واقعى همنوع خود ) انسان است . هر كسى در برابر چنين روشنفكر و رسالتش مقاومت بورزد همان مرتجعى است كه اگر خود گور خود را با دستش نكند واقعيت جهان شوخى ناپذير پيش از ورودش به گورستان ، جسد متحركش را تابوت متحرك نموده ، روزى از كارش خواهد انداخت و نفرت عشاق واقعيتها بدنبالش . يك روشنفكر حقيقى نميتواند نيروهاى مغزى و عضلانى خود را براى خودنمايى بسيج كند ، زيرا اين ضد رسالت او است ، اين تباه كننده شخصيت سازنده او است .
يك روشنفكر حقيقى نميتواند با اصول پيش ساختهاى كه محصول موضع گيرىهاى به فنا رفته است ، قدم بردارد ، در حاليكه او خود بهتر از همه ميداند زنده نگهداشتن اصول ، همواره و لا ينقطع به آب حيات انديشههاى نو و وجدان فعال ، نيازمند ميباشد . يعنى او در عين حال كه بايد بداند كه :
روز نو و شام نو باغ نو و دام نو
هر نفس انديشه نو نو خوشى و نو عنا است
( مولوى ) اين حقيقت را هم بايد بداند كه :
قرنها بگذشت اين قرن نويست
ماه آن ماه است و آب آن آب نيست
فضل آن فضل است و عدل آن عدل هم
گر چه مستبدل شد اين قرن و امم
قرنها بر قرنها رفت اى همام
وين معانى برقرار و بر دوام
شد مبدل آب اين جو چند بار
عكس ماه و عكس اختر بر قرار
پس بنايش نيست بر آب روان
بلكه بر اقطار اوج آسمان
( مولوى ) مولوى در عين حال كه از وجود ثابتهائى فوق متغيرات خبر ميدهد ،
ارزش موضع گيرى خود را در گسترش معرفت بخوبى بيان ميكند :
هين بگو تا ناطقه جو ميكند
تا به قرنى بعد ما آبى رسد
گرچه هر قرنى سخن نو آورد
ليك گفت سالفان يارى كند
[ 70 ]
ديناميسم حيات جانداران از آغاز حركت در اين كره خاكى احساس و صيانت خويش از تلف شدن و دفاع از حيات و آماده كردن محيط مناسب براى زندگى مطلوب خود و توليد مثل و غير ذلك تا همين لحظه كه من اين كلمات را مينويسم ، واقعيت ثابت ( نه سكون فيزيكى و شيميائى ) دارد . اگر چه ميليارد ميلياردها جانداران سر از خاك كشيده و سپس روانه خاك ميگردند . فضل و عدل بقول مولانا و تشنگى به كمال و شرافت انسانى ، احساس تعهد در زندگى و لزوم عدالت و مطلوبيت علم و هنر از قديمترين دورانهاى زندگى انسانى واقعيت ثابت دارند ، با اينكه ميلياردها انسان و دهها تمدن و فرهنگ و جامعههاى متنوع چونان مهمانان چند روزى خوان گسترده طبيعت ، از اين مهمانسرا در گذشتهاند .
