1 فتنه عامل تحركى براى آزمايش
اين معنى كه در گروهى از آيات آمده است ، يكى از اساسىترين عناصر فتنه است كه عبارت است از عامل تحرك و هيجان درونى كه در آن ، اصول و قوانين به تلاطم مىافتند و حتى حاكميّت شخصيت براى ايجاد آرامش و قرار گرفتن در مسير صحيح ، متزلزل مىگردد :
وَ كَذلِكَ فَتَنَّا بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لِيَقُولُوا اَ هؤُلاءِ مَنَّ اللَّهِ عَلَيْهِمْ مِنْ بَيْنِنا اَ لَيْسَ اللَّهُ بِاَعْلَمَ بِالشَّاكِرينَ 1 .
( و بدينسان بعضى از آنان را بوسيله بعضى ديگر مفتون ساختيم ، تا بگويند آيا اينان ( مردم با ايمان كه بينوايان جامعه محسوب مىشوند ) هستند كه در ميان ما مورد احسان خداوندى قرار گرفتهاند ، آيا خداوند به سپاسگذاران داناتر نيست ) .
نزول اين آيه در آن مورد بوده است كه اغنياء و چشمگيران جامعه پيش پيامبر اكرم ( ص ) آمده خواستار امتيازى گشتند .
اين امتياز چنين بود كه پيامبر موقعيت اجتماعى آن اغنياء و اشراف را منظور نموده حساب آنان را از بينوايان تفكيك كند . خداوند متعال خواسته آنان را مطرود اعلان فرموده آيه پيش از آيه فوق را نازل نمود :
وَ لا تَطْرُدِ الَّذينَ يَدْعُونَ رَبَّهُمْ بِالغَداةِ وَ الْعَشِىِّ يُريدُونَ وَجْهَهُ ما عَلَيْكَ مِنْ حِسابِهِمْ مِنْ شَيْىءٍ وَ ما مِنْ حِسابِكَ عَلَيْهِمْ مِنْ شَيْىءٍ فَتَطْرُدَهُمْ فَتَكُونَ مِنَ الظَّالِمينَ 2 .
-----------
( 1 ) الانعام آيه 53 .
-----------
( 2 ) الانعام آيه 52 .
[ 93 ]
( آنان را كه صبحگاه و شامگاه پروردگار خود را مىخوانند و تنها خود او را مىخواهند ، طرد مكن ، چيزى از حساب آنان بر تو نيست و چيزى از حساب تو بر آنان نمىباشد ، اگر آنان را طرد كنى از ستمكاران خواهى بود ) .
آيه مورد بحث مىگويد : برقرار كردن تساوى ميان همه افراد جامعه و اينكه آن بينوايان شايسته پرچمدارى رشد و تكامل شدهاند ، براى آن اغنياء و اشراف گران آمده ، مىگفتند :
شگفتا ، اين بينوايانند كه خدا آنانرا بر ما برترى داده رهروان منزلگه كمال معرفى مىنمايد ؟
خداوند خطا و اشتباه آنان را گوشزد نموده مىگويد : از حكمت عاليه ما است كه بدون توجه به موقعيّتهاى دروغينى كه انسانها در زندگى اجتماعى براى خود كسب مىنمايند ، مردم آماده پذيرش واقعيت را [ اگر چه در پايينترين سطوح مجتمع جاى گرفته باشند ] مورد عنايت قرار داده ، پيشروان قافله تمدنها مىنماييم .
اين يك آزمايش بسيار مهمى است كه چشمگيران با اعتقاد به انحصار شايستگى در خويشتن ، در آن قرار مىگيرند .
درون آنان با محتويات خودخواهىها و خود كامگىها و صدها پديدههاى ناشى از اصول خودمحورى ، متلاطم مىشود و حالت مفتونى پيدا مىكنند .
اگر آنان لحظاتى بينديشند و از عقل و وجدانشان اطلاعات مستقيم و ناب درباره موجوديت واقعى خود به دست بياورند ، اين حق روشن را خواهند ديد كه همه چيز را مىدانند جز اين حقيقت را كه چنانكه اشكال چشم و ابرو و اندام و لباس بازگو كننده حقيقت حيات و روح آدمى نيست ، همچنان اشكال چشمگيرى كه آنان از موجوديت دروغين خود با زيركىها و حيلهگرىهاى گوناگون در جامعه منعكس ساختهاند ، كمترين دلالتى بر واقعيت آنان ندارد .
ايكاش يك هزارم كوششها و تكاپوهايى را كه براى منعكس ساختن خود دروغين در جامعه صرف كردهاند ، در تفسير و توجيه معناى انسان مبذول مينمودند تا بفهمند كه امتياز و عظمت واقعى بيش از يك عامل ندارد و آن عبارتست از احساس
[ 94 ]
تعهد برين كه از شناخت واقعى انسان شروع مىشود و در انسان شدن ايفاء ميگردد .
اَ حَسِبَ النَّاسُ اَنْ يُتْرَكُوا اَنْ يَقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لا يُفْتَنُونَ . وَ لَقَدْ فَتَنَّا الَّذينَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَلَيَعْلَمَنَّ اللَّه الَّذينَ صَدَقُوا وَ لَيَعْلَمَنَّ الْكاذِبينَ 1 .
( آيا مردم گمان مىكنند كه به حال خود واگذار شوند كه بگويند : ما ايمان آورديم و مورد آزمايش قرار نگيرند . ما مردمانى را پيش از آنان آزمايش كرديم ،
تا راستگويان و دروغگويان در [ صفحه هستى كه جلوهگاه ] علم خداوندى است ،
منعكس گردند ) .
با نظر به امثال اين آيات روشن مىشود كه فتنه داراى جنبه مثبتى مىباشد كه خداوند آن را بخود نسبت مىدهد .
وَ اعْلَمُوا اَنَّما اَمْوالُكُمْ وَ اَوْلادُكُمْ فِتْنَةٌ 2 .
( و بدانيد كه اموال و فرزندان شما وسيلههايى براى آزمايشند ) .
كُلُّ نَفْسٍ ذائِقَةُ الْمَوْتِ وَ نَبْلُوَكُمْ بِالشَّرِّ وَ الْخَيْرِ فِتْنَةً وَ اِلَيْنا تُرْجَعُونَ 3 .
( همه نفوس طعم مرگ را خواهند چشيد و شما را با شرّ و خير به آزمايش مىكشيم و به سوى ما خواهيد برگشت ) .
اِنْ هِىَ اِلاَّ فِتْنَتُكَ تُضِلُّ بِها مَنْ تَشاءُ وَ تَهْدى مَنْ تَشاءُ 4 .
( [ خداوندا ، اين حادثه ] نيست مگر آزمايشگرى تو ، با اين حادثه كسى را [ كه خود را در مجراى مشيت تو آماده ضلالت ساخته است ] گمراه ميكنى و كسى را [ كه خود را در مجراى مشيت تو آماده هدايت كرده است ] هدايت مىنمائى ) .
-----------
( 1 ) العنكبوت آيه 2 و 3 .
-----------
( 2 ) الانفال آيه 28 .
-----------
( 3 ) الانبياء آيه 35 .
-----------
( 4 ) الاعراف آيه 155 .
[ 95 ]
وَ لا تَمُدَّنَّ عَيْنَيْكَ اِلى ما مَتَّعْنا بِهِ اَزْواجاً مِنْهُمْ زَهْرَةَ الْحَياةِ الدُّنْيا لِنَفْتِنَهُمْ فيهِ 1 .
( چشمان خود را به سوى همسران آنان كه چونان شكوفه حيات دنيا براى بهرهور شدنشان قرار داديم ، دراز مكن ، اين شكوفههاى دنيوى وسيله آزمايشى است كه براى آنان قرار دادهايم ) .
وَ ما يُعَلِّمانِ مِنْ اَحَدٍ حَتَّى يَقُولا اِنَّما نَحْنُ فِتْنَةٌ فَلا تَكْفُرْ 2 .
( [ هاروت و ماروت ] سحر را به كسى تعليم نمىكردند مگر اينكه مىگفتند :
ما جز آزمايش مقصدى نداريم ، كافر مباش ) .
