جامی مريد طريقتی بهاء الدين نقشبند مؤسس طريقه نقشبنديه است ، ولیهمچنانكه محمد لاهيجی با اينكه مريد طريقتی سيد محمد نوربخش بوده است ،شخصيت فرهنگی تاريخيش بيش از او است جامی نيز با اينكه از اتباع بهاءالدين نقشبند شمرده میشود ، شخصيت فرهنگی و تاريخيش به درجاتی بيش ازبهاء الدين نقشبند است . لهذا ما كه در اين تاريخچه مختصری نظر به جنبهفرهنگی عرفان داريم نه جنبه طريقتی آن ، محمد لاهيجی و عبدالرحمن جامی رااختصاص به ذكر داديم . جامی در سال 898 در 81 سالگی درگذشته است .اين بود تاريخچه مختصر عرفان از آغاز تا پايان قرن نهم . از اين به بعد، به نظر ما عرفان شكل و وضع ديگری پيدا میكند . تا اين تاريخ شخصيتهایعلمی و فرهنگی عرفانی همه جزء سلاسل رسمی تصوفند ، و اقطاب صوفيهشخصيتهای بزرگ فرهنگی عرفان محسوب میشوند و آثار بزرگ عرفانی از آنهااست . از اين به بعد شكل و وضع ديگری پيدا میشود . اولا ديگر اقطاب متصوفه همه يا غالبا آن برجستگی علمی و فرهنگی كهپيشينيان داشتهاند ندارند . شايد بشود گفت كه تصوف رسمی از اين به بعدبيشتر غرق آداب و ظواهر و احيانا بدعتهائی كه ايجاد كرده است میشود .ثانيا عدهای كه داخل در هيچيك از سلاسل تصوف نيستند ، در عرفان نظریمحی الدينی متخصص میشوند كه در ميان متصوفه رسمی نظير آنها پيدا نمیشود. |