معادله زمامدارى بر چند كشور و يك جفت كفش كهنه و وصله خورده و برترى كفش كهنه
بله ، اين هم يك منطق در برابر منطق نماهاى حيات بشرى . آيا در تاريخ طبيعى انسانها دهانى سراغ داريد از روى اعتقاد و ايمان راستين بگويد ؟ آيا گوشى سراغ داريد كه توانائى شنيدن چنين جملهاى را داشته باشد ؟ پاسخ
-----------
( 1 ) ذى قار نام محلى است در نزديكى بصره
[ 282 ]
هر دو سئوال در تمام طول تاريخ طبيعى انسانها منفى است . بلكه با نظر به خواص ذاتى حيات طبيعى محض ، اصلا طرح چنين سئوالاتى غلط است ، زيرا سلطه بر ديگران و خود را هدف از جهان هستى تلقى كردن و ديگران را وسيله پنداشتن بزرگترين آرمان حيات طبيعى محض است . با اين فرض چطور امكان دارد ، كسى از سلطهگرى اگر چه بيك فرد دست بردارد ؟ حتى ممكن است جملهاى را كه أمير المؤمنين عليه السلام در ارزيابى زمامدارى فرموده است ،
براى اكثريت قريب باتفاق مردم قابل تصور نباشد ، چه رسد باينكه آنرا تصديق كند و بپذيرد . مگر در امتداد تاريخ بشرى براى بدست آوردن قدرت درياهاى خون بجريان نيفتاده است ؟ مگر همه اصول و ارزشهاى انسانى در راه قدرت طلبى قدرت پرستان تار و مار نشده است ؟ مگر در و ديوار تاريخ پر از توجيه كشتارهاى دستهجمعى در راه بدست آوردن سلطه بر ديگران نيست ؟
حالا بايد ببينيم : معناى جمله مورد تفسير چيست و چگونه مىتوان اين معنا را تصور كرد ؟
أمير المؤمنين عليه السلام اين حقيقت را دريافته است كه پديده زمامدارى حتى در آنصورت كه زمامدار خود را مالك زندگى و مرگ مردم تلقى نكند ، نوعى احساس سلطه بر ديگران در شئون زندگى را در بر دارد كه زمامدار خود را با آن احساس برتر از ديگران مىبيند . اين احساس برترى ناچار ديگران را زير دست و پيرو تصميم و اراده زمامدار قرار مىدهد . و چون اراده و تصميمهاى زمامداران اغلب مستند به درك و خواستههاى شخصى خود آنان مىباشد ، و حتى اصول و قوانينى كه براى تعيين خط مشى حكومت طرح شده است در برابر درك و خواستههاى شخصى متصدى حكومت انعطاف مىپذيرد و از نظر وى بىرنگ و شوخى تلقى مىشود ، لذا طبيعت زمامدارى همواره در معرض وارد كردن خسارت و اهانت بر حيات انسانها قرار ميگيرد .
اينگونه زمامدارى همان تبهكارى و عامل بدبختى انسانها است كه روح
[ 283 ]
أمير المؤمنين ( ع ) از آن بيزار است ، چنانكه از هر گونه باطل و فساد و افساد بيزار است . بنابراين ، هر نوع حكومت و زمامدارى ( مالكيت بر زندگى و مرگ انسانها و احساس سلطه بر ديگران در شئون زندگى ) از ساحت روح كمال يافته أمير المؤمنين بدور است چه رسد باينكه قابل مقايسه با كفش كهنه و وصله خورده باشد . پس مسلما مقصود از آن زمامدارى كه قابل مقايسه با كفش كهنه و وصله خورده باشد ، محض حكومت و سلطه بىضرر و خسارت بدون احساس تعهد برين است كه بعنوان يك حرفه مخصوص منظور شده است .
اين حرفه محض و سلطه بىضرر و خسارت بر خود و ديگران [ ولى بدون احساس تعهد برين ] براى همه انسانها لذتبار و خوشايند است ، كيست كه از چنين حرفهاى رويگردان شود ؟ أمير المؤمنين عليه السلام اينگونه زمامدارى را كه فى نفسه لذت بار و خوشايند است ، پستتر از يك كفش كهنه و وصله خورده معرفى مينمايد . حال اين سئوال پيش ميآيد كه با اينكه چنين فرض شده است كه زمامدارى كه هيچ گونه ضرر و خسارتى نه براى خود وارد ميآورد و نه بر ديگران ، چرا بىارزشتر از يك كفش كهنه و وصله خورده ميباشد ؟ پاسخ اين سئوال روشن است ، زيرا تصدى بمقام حكومت و زمامدارى و قناعت باينكه حاكم ضرر و آسيبى به كسى نرساند ، مانند اينست كه كسى به خود زندگى حيوانى قناعت كند و دلخوش باشد كه ضرر و آسيبى بكسى نرسانيده است چنين زندگى يك جريان طبيعى است كه جانداران غير موذى هم سپرى ميكنند ، در حاليكه انسان موجوديست كه با نظر به استعدادها و نيروهاى سازندهاش ، بايستى در پيشبرد عناصر رشد و كمال خود و ديگران تلاش نمايد . بهمين جهت است كه أمير المؤمنين ( ع ) در ارزيابى زمامدارى و مقايسه آن با كفش كهنه و وصله خورده اين استثناء را بيان فرموده است :
الاّ ان اقيم حقّا او ادفع باطلا ( مگر اينكه حقى را برپاى دارم و باطلى را دفع نمايم ) .
[ 284 ]
و ما ميدانيم كه مقصود از حق در كلام أمير المؤمنين فقط حقوق مربوط به تنظيم روابط زندگى دسته جمعى در جامعه نيست كه يك ضرورت ماشينى زندگى اجتماعى است بلكه اين حق كه ميتواند زمامدارى را از ديدگاه أمير المؤمنين داراى ارزش نمايد ، اعم از حقوق جانهاى آدميان است كه بدون تفسير و اجراى آنها ، انسانى وجود ندارد . روشنترين دليل اينكه مقصود از حق ،
معناى عمومى آنست سرتاسر زندگى أمير المؤمنين و سخنان او در نهج البلاغه است كه ميتوان گفت اكثر اين سخنان مربوط به انسانسازى و نشان دادن طرق « حيات معقول » است . 9 ، 15 انّ اللّه بعث محمّدا صلّى اللّه عليه و آله و ليس احد من العرب يقرأ كتابا و لا يدّعى نبوّة فساق النّاس حتّى بؤّأهم محلّتهم و بلّغهم منجاتهم فاستقامت قناتهم و اطمأنّت صفاتهم ( خداوند متعال محمد صلّى اللّه عليه و آله را بر مردم مبعوث نمود ، در حاليكه هيچ كسى از نژاد عرب نه كتابى ميخواند و نه پيامبرى ادعا ميكرد ) .
