نتيجه يكم
لزوم سير و سياحت در سرگذشت جوامع بشرى نه صرفا براى تماشا و پر كردن حافظه و سياه كردن كاغذها بنام كتاب است ، بلكه براى تفسير عوامل جزئى و علل كلى جريانات مغزى و روانى كه با كميتها و كيفيتهاى گوناگون نمودهائى از خود بجا گذاشته و رفتهاند . مطالعه فيزيك تاريخ براى انسانهاى آينده سودى بيش از آنچه به معاصرين همان فيزيك تاريخ
-----------
( 1 ) الحج آيه 46 .
-----------
( 2 ) الروم آيه 9 .
[ 101 ]
نخواهد داشت ، بلكه از يك نظر ميتوان گفت : نمودهاى فيزيكى تاريخ براى معاصرين كاملتر و مستند به حس و مشاهده بوده است ، در صورتيكه تنظيم همان نمودها و ضبط آنها بوسيله برداشتهاى ذوقى شخصى آيندگان ، از حذف و انتخابهاى شخصى خالى نخواهد بود . در اينجا جمله آن متفكر را بياد ميآوريم كه ميگويد : آقايان محققان در تاريخ سرگذشت بشرى اگر سخنى مفيد داريد براى ما بگوئيد ، و الا اينكه در فلان نقطه از تاريخ فلان جمعيت از اينسوى رود جيحون بآنسوى جيحون عبور كردند ، بچه كار آيد ؟ اين حقيقت را كه نبايد سير و سياحت در سرگذشت اقوام و ملل تنها براى اطلاع محض از وقوع رويدادها بوده باشد . در آياتى كه در اين مبحث مطرح كردهايم ،
با كمال وضوح مىبينيم .
