1 حيات آگاهانه :
آگاهى به اينكه من زنده هستم غير از قرار گرفتن ناآگاه در جويبار زندگى است كه همه جانداران از آن برخوردار مىباشند .
قرار گرفتن ناآگاه در جويبار زندگى ، حركتى است با احساس ملايم زندگى كه جاندار بطرف آن ميخزد و احساس ناملايم زندگى كه از آن ميگريزد .
اين توجيه خودكار مختص ذاتى زندگى طبيعى است كه يك محصول ظريفى از تفاعل مواد و خواص آن ميباشد . اين محصول ظريف كه با هفت ميليون چرا به حركت در راه خود ادامه ميدهد [ 1 ] بدون آگاهى به مصالح ساختمانى كه آنرا ميسازد و بدون آگاهى از اينكه از آن مصالح چه ميتوان ساخت ، يك پديده وابسته است كه نميتواند براى استقلال هويت خود حسابى باز كند . در حقيقت همه شئون و فعاليتهاى حياتى انسانى كه در چنين زندگى ناآگاه حركت مىكند ، از عواملى گرفته مىشود كه بيرون از ذات خود او است و با عواملى از دست ميرود كه مربوط به خود او نيست . اين انسان هر جملهاى را كه با ضمير متكلم ( ام ) ( من ) تمام كند ، معنايى جز اسناد محتواى آن جمله به عامل بيرون از ذات خود ندارد . بعنوان مثال اگر بگويد : ميانديشم ، معنايش اينست كه ميانديشند . مىخندم ( مىخندد ) مىگريم ( ميگريد ) حركت ميكنم ( حركت ميكند ) قدرت من ( قدرت او ) علم من ( علم او ) تكاپوى من ( تكاپوى او ) و غير ذلك . فقط آگاهى به حيات است كه اصول و ارزشهاى خود را براى آدمى تفسير نموده و او را به تفكيك من از او و من از آن توانا ميسازد . اينكه مىبينيم اكثر
[ 1 ] اوپارين زيست شناس معروف در كتاب « حيات : طبيعت و منشأ تكامل آن ترجمه آقاى هاشم بنىطرفى ص 183 چنين ميگويد : « فقط از راه چنين برداشت تكاملى است كه امكان مىيابيم نه فقط بفهميم كه در بدن موجودات زنده چه رخ مىدهد و چرا رخ مىدهد ، بلكه همچنين خواهيم توانست به هفت ميليون چرايى پاسخ بدهيم كه براى شناخت واقعى جوهر حيات در برابر ما قرار ميگيرند » البته مشاهده مىشود كه بعضى از نقادان علم گرا ميگويند : اگر يك چرا هم درباره خود جريان تكاملى بر آن هفت ميليون چرا اضافه كنيم ، مىشود هفت ميليون و يك چرا .
[ 190 ]
صفحات تاريخ بشرى را ، تاريخ طبيعى او پر كرده و بيش از صفحات اندكى به تاريخ انسانى او اختصاص نيافته است ، معلول همين ناآگاهاهى از اصول و ارزشهاى حيات بوده است . و نيز اينكه مىبينيم همه تاريخ و سرگذشت بشر برده قدرت ناآگاه بوده و هر چه زمانها ميگذرد بر سلطه ناآگانه قدرتها افزوده و بردگى بشر به آن قدرتها كه در اشكال جلب كننده بروز ميكنند ، محكمتر ميگردد ، معلول ناآگاهى از حيات و اصول و ارزشهاى آنست .
چون سر و ماهيت جان مخبر است
هر كه او آگاهتر با جانتر است
اقتضاى جان چو اى دل آگهى است
هر كه آگهتر بود جانش قويست
روح را تأثير آگاهى بود
هر كه را اين بيش اللهى بود
خود جهان جان سراسر آگهيست
هر كه بيجانست از دانش تهى است
مولوى با يك جمله مختصر مضمونى را كه از ابيات فوق برميآيد ، متذكر ميشويم و عنصر آگاهى و دخالت آنرا در « حيات معقول » توضيح ميدهيم : جان يعنى آگاهى از خويشتن . بنابراين ، هيچ انسانى نميتواند ادعاى برخوردارى از « حيات معقول » نمايد مگر اينكه از هويت و اصول و ارزشهاى حيات خويش آگاه بوده باشد . از اين مطلب بخوبى روشن ميشود كه اصرار شديد دين اسلام درباره تحصيل آگاهى بخويشتن براى چيست . براى آنست كه مبنا يا مسير و يا جهت دين اسلام عبارتست از « حيات معقول » و اين حيات معقول بدون آگاهى قابل تحقق نميباشد :
چيست دين برخاستن از روى خاك
تا زخود آگاه گردد جان پاك
محمد اقبال لاهورى مسلم است كه اين آگاهى محصولى از تكاپوهاى فكرى و عقلانى در شناخت هويت و اصول و ارزشهاى حيات انسانى است . اين عنصر تعريف ( لزوم آگاهى به حيات « آنچنانكه هست » و حيات « آنچنانكه بايد باشد » مفاد
[ 191 ]
آن آيه قرآنى است كه ميگويد :
لِيَهْلِكَ مَنْ هَلَكَ عَنْ بَيِّنَةٍ وَ يَحْيى مَنْ حَىَّ عَنْ بَيِّنَةٍ ( تا كسى كه هلاك ميشود و زندگى او تباه ميگردد مستند به دليل روشن باشد و كسى زندگى ميكند ،
زندگيش مستند به دليل روشن باشد ) . مطابق اين آيه شريفه آن انسان كه نتواند آگاهى به حيات داشته باشد و نتواند شايستگى حيات خود را در هر موقعيتى كه قرار ميگيرد با دليل روشن اثبات نمايد زندگى او « حيات معقول » نبوده بلكه پديدهاى ناآگاه و در مجراى قوانين طبيعت و زورگوئىها و زورآزمائيهاى همنوعان ناآگاه خود تسليم محض است .
