نتيجه ششم نسبيت درك زمان ،
اين مسئله در آيات شماره 6 و 7 و 8 و 9 و 10 و 11 و 12 گوشزد شده است . زمان نوعى احساس ذهنى است كه به گمان قوى از ارتباط ذهن با حركت بوجود ميايد . مباحث مربوط به هويت و مختصات زمان بسيار مفصل و تاكنون افكار هر فيلسوف و جهان بينى را بطور جدى بخود مشغول داشته است . ما در اين مبحث زمان را فقط از نظر نسبيت درك آن مطرح ميسازيم كه در آيات قرآنى تذكر داده شده است .
توضيح مختصر درباره نسبيت زمان از نظر روانى نه از نظر فيزيكى كه در فيزيك جديد مطرح است ، چنين است : اين جمله را بخاطر بياوريد كه ميگويد :
در آن جلسهاى كه با دوستان داشتيم ، نفهميدم زمان چگونه گذشت . وقتى كه پس از تمام شدن جلسه به ساعت نگاه كرديم ، ديديم پنج ساعت طول كشيده است ، ولى من گمان ميكردم نيم ساعت هم نگذشته است . همچنين اين جمله را هم بياد بياوريد كه ميگويد : « آن مسافرت را كه با آن همسفر خودخواه و تندخو گذراندم با اينكه بيش از هفت روز طول نكشيد ، براى من چند سال زندان با شكنجه سپرى شد :
اگر روز قيامت را شبى هست آن شب است امشب
طبيب از من ملول و جان زحسرت در لبست امشب
حجة الاسلام نير
[ 91 ]
بد نامى حيات دو روزى نبود بيش
آنهم كليم با تو بگويم چسان گذشت
يك روز صرف بستن دل شد به اين و آن
روز دگر به كندن دل زين و آن گذشت
كليم كاشانى در اين بيت حافظ هم بينديشيد كه ميگويد :
بر لب بحر فنا منتظريم اى ساقى
فرصتى دان كه ز لب تا بدهان اينهمه نيست
در مضمون يك بيت معروف چنين آمده است كه اگر زندگى خوش بگذرد ،
عمر حضرت نوح هم كم است و اگر سخت بگذرد ، يك روزش هم زياد است .
پيشتازان ادبيات كه برجستهترين روانشناسان و با هوشترين سياحتگران اقاليم ناشناخته روان بشرى هستند . درباره درك زمان و نسبيت آن عالىترين مطالب را گوشزد كردهاند كه اگر يك فيلسوف بخواهد به جهانبينى همه جانبه بپردازد ،
ميتواند از محصولات ذهنى و ذوقى آن پيشتازان سرمايه كلانى درباره « زمان در قلمرو روان » بدست بياورد . مقدارى از آن مسائل كه حتما در شناخت نسبيت زمان در فعاليتهاى ذهنى بايد مورد توجه قرار بگيرد ، بدينقرار است :
مسئله يكم چگونگى ارتباط ذهن با شرايط روانى كه وجود دارد ،
با حركات و رويدادهاى درونى و برونى است . بنظر ميرسد هر اندازه كه شرايط روانى ايجاب كند كه حركت جارى بجهت ناگوارى رويدادهاى موجود در آن حركت با شتاب بيشتر از ديدگاه انسان عبور كند و روان را آزاد نمايد ،
زمان طولانىتر احساس ميشود ، گوئى آن آزادى كه روان با باز شدن حلقه هاى زنجيرى رويدادهاى جارى ميخواهد ، مانند اينست كه روان حيات خود را ميخواهد .
يمشى الزّمان بمن ترقّب حاجة
متثاقلا كالخائف المتردّد
و يخال حاجته الّتى يصبولها
فى دارة الجوزاء او فى الفرقد
و اذ الفتى لبس الأسى و مشى به
فكأنّما قد قال للزّمن اقعد
[ 92 ]
فإذا الثّواني اشهر و اذا الدّقايق
اعصر و الحزن شيئى سرمد
ايليا ابوماضى زمان براى كسيكه در انتظار برآوردن نيازى بسر ميبرد ، مانند انسان وحشتزده و متردد ، از حركت بازمانده و سنگين شده است . اين مشتاق لحظات وصول به مقصود ، گمان ميبرد مقصود او در منطقه ستاره جوزاء يا فرقدان است كه هرگز دسترسى بآن نخواهد داشت . هنگاميكه اندوه سطوح روانى يك انسانرا بپوشاند و حركت حياتش با آن اندوه همراه باشد ، گوئى به زمان گفته است : بنشين . در اين وضع روانى ، ثانيهها بطول ماهها و دقايق بطول قرون و اعصار و اندوه حالت ابديت پيدا ميكند . و بالعكس اگر ارتباط ذهن با حركتى برقرار شود كه شرايط ذهنى و روانى رويدادهاى موجود در آن حركت را مطلوب و معشوق خود تلقى كند ، گذشت زمان در چنين وضعى اصلا محسوس نبوده ، روان آدمى در مافوق جويبار زمان قرار ميگيرد .
بنابراين ، كوتاهى و درازى زمان بستگى به وضع روانى ما دارد .
مسئله دوم اين تقسيم را نبايد درباره زمان فراموش كنيم : 1 زمان براى خود 2 زمان براى ما . اين همان تقسيم است كه در ديگر واقعيات نيز وجود دارد : 1 واقعيت براى خود 2 واقعيت براى ما . بديهى است كه اگر در اين دنيا انسانى هم وجود نداشته باشد . باز تدريجى بودن بروز رويدادها در زنجير علل و معلولات ، موجب پيش و پس و قبل و بعد خواهد بود كه خود دليل واقعيت منشاء زمان براى خود ميباشد . اگر چه بر فرض انسانى وجود ندارد كه كشش مخصوص ذهنى از بروز تدريجى رويدادها در زنجير علل و معلولات داشته باشد .
در نتيجه عقيده گروهى از صاحبنظران كه ميگويند : زمان ساخته محض ذهن است ، بى اساس و غلط تلقى ميشود .
مسئله سوم زمان بعنوان يك واقعيت عينى مانند يك نمود فيزيكى وجود
[ 93 ]
ندارد . هر موجودى را كه در مجراى زمان از بساطت به تركيب و تبلور برسد ، خواه موجودى طبيعى باشد و يا موجودى ساخته شده بوسيله انسان اگر با دقيقترين ابزار و وسايل همه سطوح و اجزاء آنرا تجزيه كنيد ، هرگز به جزئى يا نمودى بعنوان زمان نخواهد رسيد .
مسئله چهارم زمان هر چه باشد فقط در قلمرو طبيعت مطرح است و اما در قلمرو فوق طبيعت چيزى بعنوان زمان و منشاء آن وجود ندارد :
لا مكانى كه در او نور خداست
ماضى و مستقبل و حالش كجاست
ماضى و مستقبل اى جان از تو است
هر دو يك چيزند پندارى دو است
هست هشيارى زياد ما مضى
ماضى و مستقبلت پرده خدا
آتش اندر زن بهر دو تا به كى
پر گره باشى از اين هر دو چونى
مولوى اگر مغز و روان آدمى از يك بعد تجريدى بسيار نيرومند برخوردار نبود ، حذف طناب زمان از دانههاى رويدادهائى كه با آنها ارتباط داشته است ، امكان پذير نبود ، در صورتيكه آدمى چنانكه ميتواند حوادث و رويدادهاى يك روز را يكى در كنار ديگرى نه يكى پس از ديگرى در طناب زمان ، دريافت كند ، همچنين ميتواند رويدادهاى همه عمرش را يكى در كنار ديگرى مانند يك مجموعه بوجود آمده در يك لحظه مشاهده كند . بعضى از روانشناسان ميگويند : در حالت احتضار ( جان كندن ) هاى معمولى امواجى در مغز مشاهده ميشود كه مخلوطى از امواج دوران كودكى و جوانى و ميانسالى و پيرى است . در يك جمله از امير المؤمنين عليه السلام اين نكته را مىبينيم : يفكّر فيم افنى عمره و فيم اذهب دهره ( در آن لحظات نهائى زندگى در آنچه كه عمرش را فانى نموده و روزگارش را گذرانده است ، مينديشد . ) مسئله پنجم دگرگون شدن درك زمان در روز قيامت كه آغاز ابديت است . زمان سنج مغز آدمى در آنروز مواد اوليهاى را كه عبارتست از ماده
[ 94 ]
و حركت و تدريجى رويدادهاى علل و معلولات ، در برابر خود نمىبيند و نه تنها در خود آنروز زمان معناى خود را از دست ميدهد ، بلكه كشش زمانى زندگى در دنياى ماده نيز از بين ميرود . اين حقيقت را در آياتى چند كه مطرح كردهايم ، گوشزد كرده است . اين گونه حذف زمان و با اصطلاح ساده كشيدن طناب زمان از دانههاى رويدادها ، در همين زندگانى طبيعى و با فعاليت معمولى مغز نيز ميتوان مشاهده نمود ، كه حوادث تحقق يافته در مجراى زمان طولانى را يكى در كنار ديگرى قرار داده و در يك مجموعه كثير الاجزاء مىتوان ديد .
مسئله ششم هوگو ميگويد : « تماشاگهى عظيم وجود دارد كه دريا ناميده ميشود ، تماشاگهى عظيمتر از آن نيز وجود دارد كه آسمان ناميده ميشود ،
تماشاگهى عظيمتر از اين دو وجود دارد كه وجدان آدمى است » دو تماشاگه عظيم بنام آسمان و وجدان همانست كه كانت ميگويد : « از تماشاى دو چيز هرگز سير نميشوم : يكى آسمان لاجوردين . دوم وجدان آدمى . آسمان با آن نمود بسيار ساده كه عبارتست از يك صفحه آبىرنگ روشن كه نقطههائى زرين در آن نمايان است ، با عظمتترين شگفتى را دربر دارد . و در عين حال براى كسانيكه ميتوانند سر ببالا نموده و آن صفحه آبىرنگ را تماشا كنند ،
بقدرى جالب است كه بقول كانت : اگر آدمى همه عمرش را در آن تماشا كنند ،
سير نميشود ، چرا سير نميشود ؟ براى اينكه آسمان نمودى محدود از بىنهايت دارد . اين نمود است كه با احساس بىنهايت كه از عميقترين احساسات روحى ما است ، سرو كار دارد . در آنهنگام كه انسان آسمان را با حواس و ذهن عينى گرا مىنگرد و ميخواهد آنرا مانند يك نمود فيزيكى داراى مرزها و كيفيت و كميت مشخص مورد نگرش و مطالعه قرار بدهد . اين نگرش مانند آبى كه به يك سد آهنين بخورد ، برميگردد و بايد هم برگردد ، زيرا موضوع مورد مطالعه وسيعتر و عميقتر از ابزار كميتها و كيفيتهاى محدود و
[ 95 ]
مرزبندىها است .
در آيه شماره 13 اين مطلب را ديديم كه حس بينائى از مشاهده آسمان خيره برميگردد . اين خيرگى ممكن مربوط به دو عامل باشد :
عامل يكم همان ناتوانى ابزار كميتها و كيفيتها و مرزبندىها است كه متذكر شديم .
عامل دوم نظم و ترتيب خيره كنندهايست كه نشان دهنده اصول بنيادين پشت پرده طبيعت ميباشد .
مسئله هفتم آيه شماره 14 صريحا ميگويد : « براى هر خبر و رويدادى يك قرارگاه نهائى است كه بزودى آنرا خواهيد دانست . در مسائل مربوط به شناخت و معرفت دو اصل مهم وجود دارد :
اصل يكم مسلم است كه علم بيك رويداد بدون آگاهى از سرنوشت و قرارگاه نهائى آن ، علمى محدود و نسبى خواهد بود .
اصل دوم علم بيك رويداد بدون آگاهى از آغاز حركت آن ، علمى محدود و نسبى ميباشد . درباره اصل دوم أمير المؤمنين ( ع ) ميفرمايد :
ان لم تعلم من اين جئت لا تعلم الى اين تذهب ( اگر ندانسته باشى كه از كجا آمدهاى ، نخواهى دانست كه به كجا ميروى ) .
دو اصل مزبور اثبات ميكند كه شناختها و معرفتهاى ما همواره محدود و نسبى بوده و ما هميشه از آغاز نسبى رويدادها شناخت خود را شروع ميكنيم و در پايان نسبى آنها شناخت را پايان ميدهيم . ما كه امروز در اين لحظه با يك برگ يا يك الكترون يا يك صداى آب يا يك ستاره يا يك انسان روبرو ميشويم و ميخواهيم آنرا بشناسيم ، بطور قطع ميدانيم كه با آغاز حقيقى هيچ يك از اين موجودات روبرو نميگرديم و چنانكه همين وضع فعلى آن موجودات پايان آنها نيست . من كه امروز يك نظريه در جهان بينى ابراز ميدارم ، خود اين نظريه يك حقيقت مخلوق الساعه نيست و ميتوانم بگويم : اين رويداد دامنه يا جزئى
[ 96 ]
از سحابىها و كهكشانهائى است كه از ميلياردها سال پيش در پهنه كيهانى مشغول فعاليتند :
كاشكى هستى زبانى داشتى
تا زهستان پردهها برداشتى
هر چه گوئى اى دم هستى از آن
پرده ديگر بر او بستى بدان
آفت ادراك آن قال است و حال
خون به خون شستن محال است و محال
مولوى مسئله هشتم آيه شماره 15 ، استمرار خلقت را بيان ميكند و ميگويد : آنچه را كه تدريجا در حال ورود به عالم خلقت است ، نميدانيد . البته خداوند نميفرمايد : از دانستن آنچه كه خلق ميشود ، ناتوانيد ، بنابراين شناخت ما چنانكه در آيه شماره 14 متذكر شديم ، در جويبار زمان و بستر فضا گسترده است كه تدريجا بر شناختهاى ما افزوده خواهد گشت .
مسئله نهم در آيات شماره 16 و 17 و 18 و 19 يك حقيقت بسيار مهم مطرح شده است كه ميگويد شناخت و معرفت و ارتباط آدميان با واقعيات در روز قيامت كه آغاز ابديت ، كامل و بىپرده و بدون دخالت قطب ذاتى و عوامل خارج از خود واقعيات خواهد بود . بدينقرار است كه : 1 ديگر خواص چشم و فاصلهها و عامل نور در ديدن واقعيات دخالتى نكرده ، آن واقعيات را با چشمان تيزبين خواهند ديد .
2 كردارها ، حتى فعاليتهاى ظريف ذهنى و انديشهها و تجسيمات و تداعى معانىها و گفتارها بدون اندك كم و زياد و بدون كمترين دخالت از طرف حواس و ذهن بازيگر مورد مشاهده خواهند گشت . اين حقيقت در دو آيه ديگر از قرآن نيز مطرح شده است :
الف ما يَلْفِظُ مِنْ قَوْلٍ اِلاَّ لَدَيْهِ رَقيبٌ عَتيدٌ 1 ( هيچ انسان سخنى را بزبان نميآورد مگر اينكه در نزد او دو فرشته بنام رقيب و عتيد [ براى ثبت آن ]
-----------
( 1 ) ق آيه 18 .
[ 97 ]
نظارت دارند ) .
ب وَ وُضِعَ الْكِتابُ فَتَرىَ الْمُجْرِمينَ مُشْفِقينَ مِمَّا فيهِ وَ يَقُولُونَ يا وَيْلَتَنا مالِ هذا الْكِتابِ لا يُغادِرُ صَغيرَةً وَ لا كَبيرَةً اِلاَّ اَحْصاها وَ وَجَدُوا ما عَمِلُوا حاضِراً وَ لا يَظْلِمُ رَبُّكَ اَحَداً 1 [ در روز قيامت ] ( كتاب بر نهاده شد ،
گنهكاران را خواهى ديد از آن موقعيتى كه در آن قرار گرفتهاند ، هراسناكند و ميگويند : واى بر ما ، اين كتاب چگونه است كه هيچ كوچك و بزرگى را رها نكرده مگر اينكه آنرا بر شمرده و ثبت نموده است و آنان آنچه را كه كردهاند [ در پيش روى خود حاضر ] مىبينند و پروردگار تو بهيچ كس ستمى روا نميدارد ) .
3 علم باينكه خدا حق و آشكار است ، از مختصات روز قيامت است كه براى همگان بوجود خواهد آمد .
4 شناختهاى اجمالى و نسبى انسانها در آنروز به مرحله عين اليقين ميرسد .
