فهرست مطالب
عنوان صفحه
متن خطبه يكم 1
ترجمه خطبه يكم 9
الف ستايش و تعظيم خداوندى 10
ب آفرينش جهان 11
ج فرشتگان 12
د توصيفى از خلقت آدم 13
ه برگزيدن پيامبران 15
و بعثت خاتم الانبياء 16
ز قرآن 17
ح حج خانه خدا 18
تفسير عمومى خطبه يكم 20
الحمد للّه الذى لا يبلغ مدحته القائلون 20
و لا يحصى نعمائه العادون 20
قحطىها و گرسنگىها 22
الف نوع يكم ب نوع دوم عامل يكم 23
عامل دوم 24
و لا يؤدى حقه المجتهدون 24
[ 340 ]
تكليف انسانها در مقابل خدا چيست ؟ 25
الذى لا يدركه بعد الهمم و لا يناله غوص الفطن 26
الذى ليس لصفته حد محدود و لا نعت موجود و لا وقت معدود
و لا اجل ممدود 27
بيان نامحدودبودن صفات الهى الف دليل يكم ب دليل دوّم 27
فطر الخلايق بقدرته و نشر الرياح برحمته و وتد بالصخور ميدان ارضه 28
اول الدين معرفته 29
و كمال معرفته التصديق به 31
الف معرفت ب تصديق 31
مرحله يكم مرحله دوّم 32
مرحله سوم مرحله چهارم 33
بنياد تصديق انسانهاى معمولى عقايد پيش ساخته است 33
و كمال التصديق به توحيده 34
عقيده و اعتقاد 35
يگانگى نوع يكم نوع دوّم نوع سوّم 35
نوع چهارم نوع پنجم نوع ششم 36
موضوع خدايان و بتپرستى و دلايل عدم استقلال بتها در برابر خداوند 37
دليل يكم 37
دليل دوّم دليل سوّم دليل چهارم دليل پنجم 38
دليل ششم دليل هفتم دليل هشتم 39
آيا علاقه و محبت به پيشوايان مافوق الطبيعه و اولياء اللّه نوعى از شرك است ؟ 40
اقسام محبت : قسم يكم قسم دوّم قسم سوّم قسم چهارم 41
[ 341 ]
مسير تكامل يكم دوّم 43
محبّت و گرايشى كه مبدل به عبادت و شرك مىگردد 43
دوگانهپرستى ( ثنويت ) و سهگانهپرستى ( تثليث ) 44
توضيح مسلك مانى 46
بيان تثليث در عقايد مسيحيت 47
1 اب ، ابن ، روح القدس 2 سه اقنوم 47
3 نظريه سوّم 48
نتيجه كلّى 1 گروه يكم 2 گروه دوّم 3 گروه سوم 49
شرك در عبادتها و گرايشها 50
آيا توحيد با هوىپرستى و گرايش به فريبكارىهاى شيطان سازگار است ؟ 52
و كمال توحيده الاخلاص له 53
تفسير كلمه اخلاص نظريه يكم 53
« « نظريه دوم 53
قانون كلّى صفت و موصوف و توضيح مختصر در صفات الهى 54
و من قال فيم فقد ضمنه و من قال على م فقد اخلى منه 57
مع كل شيىء لا بمقارنة و غير كل شيىء لا بمزايلة 59
رابطه خدا با موجودات 59
اثر تعليم متفكران در شعور و آگاهى 1 قسم يكم 2 قسم دوّم 60
نظريه رابطه خدا با جهان هستى 1 دسته يكم 60
2 دسته دوّم 61
رابطه خدا با جهان هستى و رابطه خدا با انسان 63
1 رابطه احاطه 1 موضوع يكم 2 موضوع دوّم 64
2 رابطه قيومىّ 65
[ 342 ]
3 رابطه معيّت 66
4 رابطه خالقيت و رابطه صانعيت 67
5 رابطه مالكيت مطلقه 68
6 رابطه حفظ 69
من خدا را به عنوان حافظ و نگهدارنده قوانين مىشناسم 70
پديده نظم 1 موضوع يكم 70
2 موضوع دوّم 3 موضوع سوّم 71
7 رابطه ربّ و مربوب 71
8 رابطه عبوديت 72
9 رابطه ملكوتى 73
10 رابطه نورى 73
ترجمه و تفسير آيه نور 75 74
رابطه خدا با انسان و آيات مربوطه 78 76
نتيجه كلى رابطه خدا با انسان و جهان 79
فاعل لا بمعنى الحركات و الالة 79
بصير اذ لا منظور اليه من خلقه 80
متوحد اذ لا سكن لسيتانس به و لا يستوحش لفقده 81
تصورات درباره خداوند 1 تا 7 82 81
جواب تصورات مذكور 83 82
انشاء الخلق انشاء و ابتدأه ابتداء 84
مسأله يكم آيا حق داريم موضوع هيولى و ماده مطلق و حامل عمومى را طور ديگر مطرح كنيم 85
مسأله دوّم هيولى ، مادّه مطلق ، حامل عمومى محصول فعاليت ذهن است 85
مسأله سوّم فعاليتهاى ذهنى نمونههائى را از واقعيت بىسابقه ماده و
[ 343 ]
حامل بما نشان مىدهد 87
بلا روية اجالها و لا تجربة استفادها و لا حركة احدثها و لا همامة نفس اضطرب فيها 89
در امر آفرينش نيازى به انديشه و حركت ندارد 90
احال الاشياء لاوقاتها و لائم بين مختلفاتها 91
موجودات در مجراى قانونى خود مىافتند 91
نتيجه رياضى بودن دستگاه طبيعت 95
و غرّز غرائزها و الزمها اشباحها 96
تعيّن و عدم تعيّن حقايق هستى 96
عالما بها قبل ابتدائها محيطا بحدودها و انتهائها عارفا بقرائنها و احنائها 98
علم خداوندى ، مسأله يكم مسأله دوّم 98
آيات مربوط به علم خداوندى 102 100
فضاها باز مىشود نظريه يكم دوّم سوّم و چهارم 104 103
چگونگى آغاز طبيعت و جريان آن 105
توضيح كلمه سماء 106
فاجرى فيها ماء متلاطما تياره متراكما زخّاره حمله على متن الريح العاصفة و الزعزع القاصفة 106
فامرها برده و سلطها على شده و قرنها الى حده ، الهواء من تحتها فتيق و الماء من فوقها دفيق 107
و ابعد منشاها : توضيح باد محرّك موضوع يكم و دوّم 108
حتى عب عبابه و رمى بالزبدر كامه فرفعه فى هواء منفتق و جو منفهق فسوى منه سبع سماوات جعل سفلاهن موجا مكفوفا و علياهن سقفا محفوظا و سمكا مرفوعا بغير عمد يدعمها و لا دسار ينظمها 108
[ 344 ]
آب ماده بنيادين خلقت 1 مسأله يكم 2 مسأله دوّم 109
3 مسأله سوّم 110
هفت آسمان 110
ثم فتق ما بين السماوات العلى فملاهن اطوارا من ملائكته 113
بحثى در حقيقت فرشتگان 113
گروهبندى دانشمندان در طول تاريخ در مقابل اندوختههاى علمى :
گروه يكم گروه دوّم 114
ما نخست علم و جهان هستى را محدود مىكنيم و سپس در دريائى از وحشت و اضطراب غوطهور مىگرديم 114
وصف فرشتگان از ديد قرآن 120 116
ثم جمع سبحانه من حزن الارض و سهلها و عذبها و سبخها تربة سنها بالماء حتى خلصت ولاطها باالبلة حتى لزبت 121
آغاز خلقت 121
مسائلى درباره نظريه تحوّل 1 مسأله يكم آيا نظريه تحوّل ضدّ خدا شناسى است ؟ 122
مسأله دوّم ارزيابى علمى فرضيّه تحول 123
مسأله سوّم خلقت انسان از ديدگاه قرآن گروه يكم آيات گروه دوّم آيات 128
ثم نفخ فيها من روحه 130
روحى كه در انسان دميده شد 130
چهار نظريه عمده درباره روح 1 الف نظريه يكم 131
نظريه دوّم نظريه سوم نظريه چهارم 133 132
بعضى از دلائل تجرّد روح 134
دليل يكم انتزاع كلّى 135
[ 345 ]
دليل دوّم ساختن قضاياى انشائى تجريدى 136
دليل سوّم علم حضورى ( خودهشيارى ) 137
تأثير و تأثر من و موجوديت مادّى انسان 139
رابطه انسان با جز خود 1 نوع يكم 2 نوع دوّم 140
دليل چهارم بررسى و قضاوت روح يا من 141
آيا روح قابل شناسائى است ؟ 142
آيات مربوط به روح در قرآن مجيد 144 143
فمثلت انسانا ذا اذهان يجيلها و فكر يتصرف بها 144
ذهنها و انديشهها بجريان مىافتد 145
نكاتى درباره ذهن از بيان حضرت على ( ع ) نكته يكم دوّم سوّم 145
آيا ذهن است كه واقعيات را به وجود مىآورد ؟ 1 نظريه يكم 147
2 نظريه دوّم 148
اعتراض بر نظريه بركلى 1 اعتراض يكم 2 اعتراض دوّم 149
3 اعتراض سوّم 150
3 نظريه سوّم درباره ذهن 150
4 نظريه چهارم درباره ذهن 151
انديشه عامل شناخت و تصرّف در انسان و طبيعت آيات مربوطه 153 152
انديشه يكى از عالىترين فعاليتهاى مغز است 153
تقسيم انديشه : الف نوع يكم ب نوع دوّم 154
نوگرائى در انديشه 155
و الاشباه الموتلفة و الاضداد المتعادية 156
تركب موجوديت انسان از همسانها و اضداد 156
و استادى اللّه سبحانه الملائكة وديعته لديهم و عهد وصيتة اليهم فى الاذعان بالسجود له فقال سبحانه اسجدوا لادم فسجدوا الا ابليس 157
[ 346 ]
سجده فرشتگان بر آدم و امتناع ورزيدن شيطان 157
آيا خداوند در آفرينش آدم با فرشتگان مشورت كرده است ؟ دو دليل بر ردّ اين فكر 158
فلسفه مطّلع ساختن فرشتگان از آفرينش آدم چه بوده است ؟ 159
من مىدانم آنچه را شما نمىدانيد 160
همه حقايق به آدم تعليم مىشود 161
شيطان تكبّر نموده از سجده به آدم امتناع مىورزد 162
طرح شش مسأله در بررسى شيطان در مثنوى باضافه دو مطلب ديگر 163
ثم اسكن سبحانه آدم دارا ارغد فيها عيشه و آمن فيها محلته و حذّره ابليس و عداوته 164
آدم در جايگاه پر رفاه و آسايش قرار مىگيرد و به او توصيه مىشود كه از شيطان و عداوتش برحذر باش 164
و اصطفى سبحانه من ولده انبياء اخذ على الوحى ميثاقهم و على تبليغ الرسالة امانتهم 168
1 فلسفه اختصاص بعضى از انسانها براى پيامبرى 168
الف اختلاف طبيعى انسانها ب اختلاف روانى انسانها ح اختلاف در امتيازات 170 168
وحى و الهام 173
پذيرش استعداد انسان از عوامل موثر ، الف جهت يكم ب جهت دوّم 174 173
وحى در قرآن 176
پيمان ابلاغ رسالت 178
فبعث فيهم رسله و واتر اليهم انبيائه ليستادوهم ميثاق فطرته و يذكروهم منسى نعمته و يحتجوا عليهم بالتبليغ و يثيروا لهم دفائن العقول
[ 347 ]
و يروهم الايات المقدرة من سقف فوقهم مرفوع و مهاد تحتهم موضوع و معايش تحييهم 179
فلسفه و هدف رسالتها 180
هدف و مواد 7 گانه رسالتها در قرآن 181
فلسفه و هدف رسالتها از ديدگاه على ( ع ) 182 181
انطباق موادّ و هدف رسالتها از ديدگاه على ( ع ) با موادّ و هدف رسالتها در قرآن 183 182
و لم يخل اللّه سبحانه خلقه من نبىّ مرسل او كتاب منزل او حجة لازمة او محجة قائمة 184
رسالت و انواعى از عوامل ارتباط انسانها با پروردگارشان گروه يكم گروه دوّم 184
توضيحى مختصر درباره ميدان كار راهنما 187
1 ميدان طبيعى خالص 2 ميدان قراردادى 187
دو نوع اساسى راهنما الف راهنماى درونى ب راهنماى برونى 187
دو راهنماى درونى و برونى از ديدگاه منابع اسلامى 189
راهنماى يكم درونى و تقسيم آن در آيات قرآنى به شش گروه 190 189
احاديث وارده در موضوع راهنماى درونى 191 190
راهنماى برونى 192
الى ان بعث اللّه محمدا رسول اللّه صلى اللّه عليه و آله و سلم لانجاز عدته 192
محمد رسول اللّه ( ص ) مبعوث مىشود 192
نداهاى رسالت محمد ( ص ) 194 193
انتخاب موادّ علمى ، طبيعى ، انسانى ، حقوقى و قضائى از اسلام 198 194
فقبضه اليه كريما صلى اللّه عليه و آله و خلف فيكم ما خلفت الانبياء
[ 348 ]
فى اممها 199
پيامبر اكرم ميرود و دو وسيله بزرگ هدايت را در ميان مردم ميگذارد 199
كتاب ربكم فيكم مبينا حلاله و حرامه و فرائضه و فضائله 200
قرآن و راه درك اعجاز آن 200
براى درك نهايى بودن واقعيات موجود در آيات ، انديشه و تحقيق لازم و كافى درباره آن واقعيات از ديدگاههاى گونهگون ، ضرورت دارد بحث در نمونهاى از آيات براى اثبات اعجاز قرآن از مسير مزبور 212 201
انواع محتويات قرآن 213
1 حلال و حرام 2 فرائض و فضائل 3 ناسخ و منسوخ 213
آيات ناسخ و منسوخ 215 213
4 رخصتها و واجبات اصلى 5 خاص و عام 6 مطالب عبرتانگيز و مثلها 216
7 مرسل و محدود 8 محكم و متشابه 217
تقسيم ديگرى در محتويات قرآن بررسى 1 تا 5 218
و فرض عليكم حج بيته الحرام الذى جعله قبلة للانام 219
حج خانه خدا كه قبله مردم قرار داده شده است 219
بررسى مسائلى درباره حج شماره 1 تا 6 222 220
متن خطبه دوم 225
ترجمه خطبه دوّم 229
آل محمد ( ص ) چه كسانى هستند ؟ 230
رديف مقابل آل محمد ( ص ) چه كسانى هستند ؟ 230
تفسير عمومى خطبه دوّم 235
احمده استتماما لنعمته و استسلاما لعزته و استعصاما من معصيته 235
حمد و مدح و شكر خداوندى و فلسفه آنها 235
[ 349 ]
انواع حمد الف نوع يكم ب نوع دوّم ج نوع سوّم 237 235
توضيح مدح و شكر و آيات مربوطه 240 237
توضيح حمد پروردگار عامل يكم تا سوّم 240
انه لا يضل من هداه و لا يئل من عاداه و لا يفتقر من كفاه 240
ضلالت و هدايت ( گمراهى و رستگارى ) 241
توضيح ضلالت و هدايت 1 مكتب اديان 2 مكتبهاى غير دينى 3 مكتبهاى اخلاقى 243 241
و آن كس كه با مقام ربوبى به خصومت برخيزد نجات نپذيرد 244
و اشهد ان لا اله الا اللّه وحده لا شريك له شهادة ممتحنا اخلاصها معتقدا مصاصها 245
شهادت با اخلاص به وحدانيت الهى 245
نمونهاى از بيانات حضرت على ( ع ) درباره اخلاص 247 246
نتمسك بها ابدا ما ابقانا و ندخرها لاهاويل ما يلقانا 247
شهادت به وحدانيتش در امتداد هستى ما است 248
و اشهد ان محمدا عبده و رسوله ارسله بالدين المشهور و العلم المأثور 248
شهادت مىدهيم به عبوديت و رسالت محمد ( ص ) 249
ايمان و شهادت على ( ع ) يكى از روشنترين دلايل رسالت محمد ( ص ) 249
توضيح دين مشهور 251
ازاحة للشبهات 253
و الناس فى فتن انجذم فيها حبل الدين و تزعزعت سوارى اليقين و اختلف النجر و تشتت الامر 253
وحدت دين 254
توضيحى درباره محيط و دورانى كه پيامبر اسلام در آن مبعوث شد 254
[ 350 ]
محيط طبيعى 255
اجتماع آن سرزمين حركت و تكاپوى آن اجتماع وضع اعتقادى و ايدهئولوژيك آن اجتماع 256
و ضاق المخرج و عمى الصدر 257
نه راهى براى حركت به پيش و نه عاملى محرك براى رهائى از آن وضع 257
پديدههاى عمدهاى كه در اجتماعات بروز مىكند :
الف پديدههاى زودگذر ب پديدههاى پايدار قسم يكم و دوّم 257
فهم فيها تائهون ، حائرون ، جاهلون ، مفتونون ، فى خير دار و شر جيران 260
خودگمكردگان حيران 261 260
بهترين جايگاه بدترين همسايگان 262
نومهم سهود و كحلهم دموع 263
چشمانى را كه قطرههاى اشك بيچارگى سرمه بكشد ، خواب گوارا راهى بآنها ندارد 263
بارض عالمها ملجم و جاهلها مكرم 265
دانايان و نادانان در جامعهاى كه واقعيتها از مسير خود خارج شوند 265
هم موضع سرّه و لجأ امره و عيبة علمه و موئل حكمه 267
آل محمد ( ص ) اهل البيت عليهم السلام 268
مباحثى درباره اهل البيت ( ع ) الف مسأله يكم پاداش رسالت 269
ب مسأله دوّم آيات درباره اهل البيت 272 270
ج مسئله سوّم توصيه على ( ع ) درباره اهل البيت 272
ظرف علم و مرجع قوانين او 273
بهم اقام انحناء ظهره و اذهب ارتعاد فرائصه 274
ائمه معصومين نگهدارندگان تعادل دين 274
[ 351 ]
تقسيم قوانين معرفت بشرى الف نوع يكم ب نوع دوّم 274
زرعوا الفجور و سقوه الغرور و حصدوا الثبور 276
چه كاشتند و چه درو كردند ؟ 277
لا يقاس بآل محمد ( ص ) من هذه الامة احد 278
متن خطبه سوم 283
ترجمه خطبه سوم 285
تفسير عمومى خطبه سوم 290
بحثى مختصر در استناد نهج البلاغه به على ( ع ) و نظرى به منابع خطبه شقشقيه و طرح سه نظريّه 292
طرح و جواب مسائلى در بحث فوق 296 292
منابع محتويات نهج البلاغه از تحقيقات متتبع معروف عبد الزهرا الحسينى الخطيب ، نقل شده از 75 كتاب از دانشمندان و نويسندگان كه هر يك خود منبعى مورد اعتماد است 296 294
منابع خطبه شقشقيه به نقل علامه فقيد شيخ عبد الحسين امينى در الغدير از طريق اهل سنت 297 296
اسناد خطبه شقشقيه از طريق عدّهاى از علماى ديگر 297
نظر ابن ابى الحديد درباره خطبه شقشقيه 299
تحقيق و بررسى نظر ابن ابى الحديد 300
يكم بحث و تحقيق واقعجويانه بلى ، تعصب و مشاجره كينهتوزانه ، نه 301
الف موضوع يكم ب موضوع دوّم 301
نظر بىطرفانه دانشمندان مسيحى و مكاتب ديگر درباره على ( ع ) 301
دوّم بحث و تحقيق در مسأله خلافت نبايد قربانى احساسات و وسيله
سوء استفاده قرار بگيرد 302
الف مسأله يكم ب مسأله دوّم 302
[ 352 ]
و انه ليعلم ان محلى منها محل القطب من الرحى 305
واقعيتى بود كه همه آن را مىدانستند 305
دلائلى روشن بر شايستگى على ( ع ) به خلافت 305
1 نامه محمد بن ابى بكر پس از رسيدن به مصر به معاويه 305
2 پاسخ معاويه به نامه محمد بن ابى بكر 307
نظر يعقوبى و ديگران درباره خلافت على ( ع ) 309 308
يهرم فيها الكبير و يشيب فيها الصغير و يكدح فيها مؤمن حتّى يلقى ربه 309
آنجا كه منطق واقعى حيات تكاملى جامعه دگرگون مىگردد 309
نمونه بروز بعضى از انديشههاى متعالى على ( ع ) 311
تنها قلب اجتماع است كه اختلال اعضاء اجتماع را حسّ مىكند 312
فيا عجبا بينا هو يستقيلها فى حياته اذ عقدها لاخر بعد وفاته 314
جمله مشهور ابىبكر ( من بهترين شما نيستم ) و اظهارنظر ابن ابى الحديد 315 314
نقل جملات على ( ع ) از ابن ابى الحديد و مقايسه او 315
دلائل ردّ نظريه ابن ابى الحديد 317 316
فمار راعنى الا و الناس كعرف الضبع الى ينثالون على من كل جانب 317
هجوم سوختگان لبتشنه به آب حيات بود يا انتخاب زمامدار 318
علل و جهات انتخاب على ( ع ) به زمامدارى 319
انتخابى كه پيشتازان جامعه اسلامى پس از وفات پيامبر جز آن را انتظار نداشتند 319
انتخابى كه همه مردم با همه قواى عقلانى و سطوح وجدانى در آن شركت كردند 320
انتخابى كه آرمان اعلاى افلاطونى را براى مدتى محدود درباره
[ 353 ]
حكومت ، تحقق بخشيد 322
انتخابى كه هيچگونه عامل جبرى تأثيرى در آن نداشته است 325
انتخابى كه از نظر كيفيت ، نوعى انتصاب مطابق دستور الهى بود 327
اما و الذى فلق الحبة و برأ النسمة لولا حضور الحاضر و قيام الحجة بوجود الناصر و ما اخذ اللّه على العلماء الا يقارّوا على كظة ظالم و لا سغب مظلوم لا لقيت حبلها على غاربها 328
پايان مجلد دوم از ترجمه و تفسير نهج البلاغه
[ 355 ]
