انديشه عامل شناخت و تصرف در انسان و طبيعت
يكى از عاليترين فعاليتهاى مغز بشرى انديشه است ، در ابراز اهميت اين فعاليت عالى ، دين اسلام و متفكران شرق و غرب داد سخن دادهاند . در آيات قرآنى اين محصول عالى مغز با كلمات مختلفى سخت مورد تعظيم قرار گرفته است .
از آنجمله : در 17 مورد مادّه تفكر ( انديشه ) بكار رفته و شديدترين تشويق را بكسانى متوجه ساخته است كه درباره طبيعت و موجوديت خودشان مىانديشند :
وَ يَتَفَكَّرُونَ فى خَلْقِ الْسَّماواتِ وَ الْأَرْضِ 1 .
( و آنان در خلقت آسمانها و زمين مىانديشند ) .
اَوَ لَمْ يَتَفَكَّرُوا فى اَنْفُسِهِمْ 2 .
( آيا آنان درباره خويشتن نمىانديشند ) .
در هفده مورد مادّه فقه ( فهم عالى ) آورده شده است ، از آنجمله :
ذلِكَ بِاَنَّهُمْ قَوْمٌ لا يَفْقَهُونَ 3 .
( اين براى آن است كه آنان فهم عالى ندارند ) .
و در سه مورد مادّه تدبير بكار رفته است مانند :
اَفَلَمْ يَدَّبّرُوا الْقَوْلَ 4 .
( آيا در سخنى [ كه براى رشد و تكامل آنان گفته مىشود ] نمىانديشند ) .
و در 48 مورد ماده تعقل گوشزد شده و انواعى از تحريكات شديد به تعقل و توبيخ از عدم تعقل بيان شده است . مانند :
اَفَلَمْ يَسيرُوا فِى الْأَرْضِ فَتَكُونَ لَهُمْ قُلُوبٌ يَعْقِلُونَ بِها 5 .
-----------
( 1 ) آل عمران آيه 191 .
-----------
( 2 ) الروم آيه 8 .
-----------
( 3 ) الحشر آيه 13 .
-----------
( 4 ) المؤمنون آيه 68 .
-----------
( 5 ) الحج آيه 46 .
[ 156 ]
( آيا در روى زمين سير نمىكنند [ به تحقيق درباره اقوام و ملل گذشته نمىپردازند ] تا براى آنان دلهايى باشد كه بوسيله آنها تعقل نمايند ) .
آيات فراوانى در قرآن وجود دارد كه نادانى را كه از نتايج نيانديشيدن است ، سخت محكوم مينمايد . مانند :
بَلْ اَكْثَرُهُمْ لا يَعْلَمُونَ الْحَقَّ فَهُمْ مُعْرِضُونَ 1 .
( بلكه اكثر آنان حق را نمىدانند و آنان اعراضكنندگان از حقند ) .
خُذِ الْعَفْوَ وَ أْمُرْ بِالْعُرفِ وَ اَعْرِض عَنِ الْجاهِلينَ 2 .
( درباره مردم با عفو رفتار كن و به نيكىها دستور بده و از نادانان اعراض نما ) .
گروهى از آيات وجود دارد كه به كار نيانداختن حواسّ و وسايل دركشان را شديدا توبيخ مينمايد . مانند :
صُمٌّ بُكْمٌ عُمْىٌ فَهُمْ لا يَرْجِعُونَ 3 .
( آن تبهكاران كر و لال و كورند و [ از راهى كه پيش گرفتهاند ] نخواهند برگشت ) .
قُلْ هَلْ يَسْتَوى الْأَعْمى وَ الْبَصيرُ اَمْ هَلْ يَسْتَوى الْظُّلُماتُ وَ النُّورُ 4 .
( بگو به آنان آيا كور و بينا يكى است ، يا ظلمات و نور با هم مساوى است ) .
جلال الدين مولوى در پرتو اين تأكيدات جدّى براى انديشيدن بوده است جمله نهايى را درباره اين عامل سازنده ، مىگويد :
اى برادر تو همان انديشهاى
ما بقى خود استخوان و ريشهاى
