راهنماى يكم درونى
قرآن : آيات فراوانى در قرآن مجيد وجود اين راهنما و لزوم پيروى از آن را متذكر مىشود : اين آيات بگروههاى متعددى تقسيم مىگردد . ما عنوان بعضى از آنها را يادآور مىشويم .
گروه يكم آياتى كه تعقل در زندگى را مورد دستور مؤكد قرار ميدهد .
گروه دوم آياتى كه تحريك شديد به تفكر و انديشه مىنمايد .
گروه سوم آياتى كه رجوع به درون را شديدا توصيه مىنمايد .
گروه چهارم توجه به بينايى درون را پيش مىكشد مانند :
بَلِ الْإِنْسانَ عَلى نَفْسِهِ بَصيْرَةٌ وَ لَوْ اَلْقى مَعاذيرَهُ 1 .
( انسان درباره خويشتن بينايى دارد ، اگرچه عذرها بياورد ) .
گروه پنجم تحصيل و افزايش علم را مورد دستور قرار مىدهد .
گروه ششم نظر در عالم طبيعت و آيات الهى در آنرا ، توصيه اكيد مينمايد [ 2 ] .
شش گروه ديگر آياتى است كه بىاعتنايى به راهنمايىهاى شش گروه مزبور را سخت مورد توبيخ قرار مىدهد : آنانكه تعقل ندارند ، جانورانى كر و لال و كورند . آنانكه نمىانديشند ، صحت و بيمارى روانى خود را نمىدانند . . .
احاديث : روايات و احاديث معتبرى كه در آنها تأكيد به وجود راهنماى
-----------
( 1 ) القيامه آيه 15 .
( 2 ) آيات مربوط به گروههاى فوق را در مباحث گذشته آوردهايم ، لذا احتياجى به تكرار آنها نديديم .
[ 196 ]
درونى و لزوم پيروى از آن ، وارد شده است ، بسيار فراوان است . و به اصطلاح فن حديث از حدّ تواتر گذشته است . بعنوان نمونه :
« عن ابيجعفر عليه السّلام : انّما يداقّ اللّه العباد فى الحساب يوم القيامة على قدر ما آتاهم من العقول في الدّنيا 1 .
( جز اين نيست كه محاسبه دقيق خداوندى با بندگانش در روز قيامت بقدر عقلهايى است كه در دنيا به آنان داده است ) .
قال ابو الحسن موسى بن جعفر عليه السلام : يا هشام انّ اللّه تبارك و تعالى اكمل للنّاس الحجج بالعقول و نصر النّبيّين بالبيان و دلّهم على ربوبيّته بالأدلّة 2 .
( حضرت موسى بن جعفر عليه السلام به هشام بن الحكم مىگويد :
اى هشام ، خداوند متعال حجت و برهان را بوسيله عقول براى مردم تكميل كرده پيامبران را بوسيله بيان يارى نموده آدميان را با دلايل [ روشن ] به خدايى خود راهنمايى فرموده است ) .
اين نكته بسيار جالب را در نظر بگيريم كه منابع معتبر اسلامى اگر هدف رسالت پيامبران را بيدارى و تقويت و فعاليت عقل معرفى نكند ، حدّاقل اينست كه آن را اساسىترين هدف رسالت قرار داده است . ما در همين خطبه در چند جمله پيش از جملات مورد تفسير ، اين عبارت را ديدهايم كه :
و يثيروا لهم دفائن العقول .
( از جمله مواد رسالت كه پيامبران را براى اجراى آنها فرستاده است ،
برانگيختن و به فعليت رسانيدن حقايق مخفى شده در عقول است ) .
در روايت موسى بن جعفر ( ع ) اين جمله وجود دارد :
-----------
( 1 ) اصول كافى ج 1 ص 12 چاپ تهران .
-----------
( 2 ) مأخذ مزبور ص 13 .
[ 197 ]
يا هشام ما بعث اللّه انبيائه و رسله الى عباده الاّ ليعقلوا عن اللّه . فاحسنهم استجابة احسنهم معرفة . و اعلمهم بامر اللّه احسنهم عقلا و اكملهم عقلا ارفعهم درجة فى الدّنيا و الآخرة 1 .
( اى هشام ، خداوند متعال نيانگيخته است پيامبرانش را براى مردم ، مگر براى اينكه درباره خدا تعقل كنند . بهترين اجابتكنندگان به دعوت رسولان كسانى هستند كه به بهترين معرفت نايل شدهاند . و داناترين آنان به امر خداوندى كسانى هستند كه داراى بهترين تعقل ميباشند . و آنانكه داراى كاملترين عقلند ، به با عظمتترين درجه در دنيا و آخرت نايل ميشوند . ) مقدار قابل توجهى از روايات در اين مضمون ديده ميشود كه عقل را حجّت باطنى ( پيامبر درونى ) و پيامبران را حجت ظاهرى ( عقل برونى ) معرفى مىكند ،
مانند :
يا هشام انّ للّه على النّاس حجّتين : حجّة ظاهرة و حجّة باطنة ، فأمّا الظّاهرة فالرّسل و الأنبياء و الأئمّة عليهم السّلام و امّا الباطنة فالعقول 2 .
( اى هشام ، خداوند دو حجت براى مردم دارد : حجت ظاهرى و حجت باطنى ، حجت ظاهرى پيامبران و ائمة عليهم السلاماند و حجت باطنى عقول ) .
