3 مكتبهاى اخلاقى
ممكن است با نوعى تعميم در مفهوم اخلاق ، بتوانيم مكتب انسانى « اومانيسم » را در اين قسم از مكتبها مورد بررسى قرار بدهيم . مفهوم مشترك اين مكتبها چنين است كه ما مقدارى از اصول و قوانين انسانى داريم كه پيروى و عمل بآنها مىتواند هر گونه احساسات انسانى ما را در فوق مقررات زندگى معمولى تأمين و اشباع نمايد . اوگوست كنت فرانسوى اين نظريه را پس از ابتلاء به عشقى كه در او تأثير روحى ايجاد كرد ، تقويت نموده رواج مىداد . ولى تصور اينكه مبتكر اومانيسم اين متفكر بوده است ، از بىاطلاعى به سرگذشت همه جانبه بشر ناشى مىگردد ، زيرا با تتبع كافى در تراوش فكر بشرى ، براى اصلاح همه جانبه زندگى خود ، به اضافه ايدهآلها و تفكرات مذهبى ، ( كه اكثريت اذهان جوامع متوجه آن بوده است ) نظريه مزبور را هم مىبينيم كه گاهى هم بنام اخلاق وارد ميدان ميشود . تنها بعنوان مثال : گفتار حسين بن على ( ع ) را در حادثه خونين نينوا متذكر ميشويم كه خطاب به تبهكاران و اراذل روزگار كه در برابرش صف كشيده بودند ، مىگويد :
اگر دين نداريد و از مسئوليت در فراسوى اين زندگى بيم و هراسى نميورزيد ،
حدّاقل در زندگى دنيوى خود پاىبند اصول آزادى انسانى باشيد .
اين خطاب كوبنده در آن موقعيت و براى آن وقيحترين افراد تاريخ ، بخوبى اثبات مىكند كه تاريخ اصول « اومانيسم » قديمىتر از آن است كه سطحىنگران به گمان كرده و به « اوگوست كنت » نسبت مىدهند .
در اين نوع مكتبها هم دو مفهوم اطاعت و انحراف ( هدايت و ضلالت ) مطرح مىگردد . در نتيجه تحليل مكتبهاى سهگانه كه بطور اختصار انجام داديم ،
[ 248 ]
مىتوانيم بگوئيم كه بشر در فوق اطاعت و انحرافها با نظر به مقررات زندگى معمولى ، گمراهى و هدايتى دارد كه پليدى و پاكى او را اثبات مىنمايد .
درباره ضلالت و هدايت مباحث فراوانى وجود دارد كه ما در تفسير خطبههاى آينده تا حدود مناسب مطرح خواهيم كرد .
