روحانی مصر هرگز آنقدر قدرت پيدا نخواهد كرد كه در قضيهای مانند قضيهتنباكو حكومت وقت را از پا درآورد . چرا ؟ چون متكی به دولت است .ولی از طرف ديگر روحانی مصری چون زندگی و معاش و مقام خود را در دستمردم نمیبيند و متكی به عوام نيست خود به خود حريت عقيده دارد ، مجبورنيست به خاطر عوام حقايق را كتمان كند . بعيد به نظر میرسد يك زعيمروحانی شيعه ، در وضع حاضر ، هر اندازه روشن ضمير و اصلاح طلب و مخلصباشد بتواند فتوائی مانند فتوای دو سال پيش شيخ شلتوت كه يك طلسم هزارساله را شكست صادر كند و قدمی مانند قدم و بلكه خيلی كوچكتر از قدم اوبردارد . در قرون اوليه اسلامی كه علماء دينی ايران و مصر از نظر معاش وضعمشابهی داشتند روحانيين ايران از لحاظ روشنبينی و تأليفات متنوع دررشتههای مختلف و ابتكار در علوم ، از مصريها عقب نبودند ، بلكه بهاعتراف خود مصريها ايرانيان در همه علوم اسلامی جلو بودند . اما امروزكار به عكس است ، روشنفكران مسلمان ايران چشمشان به دانشمندان مصر استكه در مسائل اجتماعی اسلامی مورد نياز روز ، تأليف جديدی بيرون دهند ، ازروحانيين خودشان مأيوسند ، زيرا در وضع و شرايط حاضر ، از اينها جز رسالهعلميه كه به كار عوام میخورد و يا تأليفات سطحی كه از حدود فكر عوامتجاوز نمیكند نمیتوان انتظار داشت . تنها درسی چهل سال اخير است كه گروهی زبده و مخلص ، خود را از بودجهعمومی روحانيت بريدهاند و در زمينه نيازهای روز جامعه |