يك وقت هست كه از طرف مستقيما خود نتيجه را می‏خواهيد و به مقدمه كار
نداريد ، می‏گوئيد من از تو خلاصی اين زندانی را می‏خواهم ، و اما اينكه چه‏
وسيله‏ای به كار برده شود شما معين نمی‏كنيد ، خود او بايد برود ببيند از
چه راه و چه وسيله‏ای بهتر است اقدام كند .
معمولا اينگونه مسؤوليتها در جاهائی است كه وسيله ، يكنواخت نيست ،
متغير است ، در يك حال از اين وسيله بايد استفاده كرد و در حال ديگر از
وسيله ديگر ، خصوصيات زمانی و مكانی و غيره فرق می‏كند . در اينگونه‏
موارد بايد رفت و حساب كرد و انديشيد و وسيله مناسب را به دست آورد .
در اسلام هر دو گونه مسؤوليت وجود دارد . نماز و روزه و ساير تعبديات‏
از نوع اول است ، اما جهاد از نوع دوم است . در جهاد ، مسلمانان موظفند
كه از حوزه اسلام دفاع كنند و استقلال مسلمين را حفظ نمايند . اما با چه‏
وسيله‏ای ؟ آيا با شمشير يا با تفنگ ، يا با وسائل ديگر ؟ آن ديگر تعيين‏
نشده و اساسا قابل تعيين و اندازه‏گيری نيست . مسلمانان در هر زمانی‏
موظفند بهترين وسيله را برای اين كار تهيه ببينند : " « و اعدوا لهم ما
استطعتم من قوه غ" (1) ، بايد ببينند بهترين وسيله در هر زمانی چيست ؟.
مسئله هدايت و رهبری از نوع دوم است . مسلمانان مسؤول هدايت‏
يكديگرند . هر نسلی مسؤول هدايت نسل بعدی است . بالاخص كسانی كه سمت‏
رسمی رهبری دارند مسؤوليت بيشتری دارند . به هر حال اين

پاورقی :
1 - سوره انفال ، آيه 60 : [ و در برابر آنها ( دشمنان ) هر چه‏
می‏توانيد نيرو تهيه كنيد ] .

195