بازرگانان . سومی عبادت آزادگان است « فتلك عبادش الاحرار » ( 1 ) .
انسان حر و آزاده در منطق علی ( ع ) حتی به بهشت و جهنم بستگی ندارد ،
از بهشت و جهنم هم آزاد است ، فقط به خدای خودش بستگی دارد .
گواينكه قصد داشتم يك جلسه را به جمع‏آوری آنچه كه تا به حال گفتيم ،
اختصاص دهم و همه مطالب را يك جا جمع كنم و انسان نمونه اسلام را يكجا
نشان دهم ولی در ضمن همه اين مكتبها كه شرح دادم ، نظر اسلام را بيان كردم‏
. معلوم شد كه اسلام اولا تك ارزشی نيست ، چشمی دارد كه همه جا را می‏بيند
، آنچه را كه فلاسفه گفته‏اند ، اسلام پيش از فلاسفه گفته است ، آنچه را كه‏
عرفا ديده‏اند اسلام بهتر ديده است ، و آنچه را كه مكتب محبت گفته است‏
اسلام بيشتر گفته ، آنچه را كه مكتب قدرت ديده است ، اسلام بهتر ديده و
آنچه كه مكتب [ اشتراكی ] گفته ، اسلام بهتر ديده و آنچه را كه مكتب‏
آزادی ديده ، اسلام بهتر ديده است و در عين حال نقاط ضعف هيچ يك از
اينها را ندارد . منطق بسيار مشخص و بسيار روشن به ما نشان می‏دهد كه‏
اسلام مكتب [ جامع و كامل ] است . اينهاست كه به ما ثابت می‏كند اسلام‏
از طرف خداست .
مگر نه اين است كه اين مكتبهائی را كه گفتيم ، همه را نوابغ درجه اول‏
دنيا گفته‏اند و ارائه داشته‏اند ولی می‏بينيم همگی در مقابل مكتب اسلام‏
رنگ می‏بازند . پ يغمبر هر چه نابغه بود تازه نابغه‏ای كه به " مكتب‏
نرفت و خط ننوشت " محال و ممتنع بود كه يك مغز خودش بتواند اينگونه‏
حرف بزند ، معلوم است كه از

پاورقی :
. 1 نهج‏البلاغه ، حكمت . 237

353