جهاد چيست و چه ارزشى دارد ؟
ماده جهد در همه ابواب و مشتقاتش مانند اجتهاد ، مجتهد ، جهد ،
يجهد و غير ذلك بمعناى تكاپو و تلاش است . پس مجاهد يعنى تكاپوگر و تلاشگر و در آنهنگام كه در ميدان كارزار بكار برده ميشود و يا در موقع آمادگى براى ورود در ميدان نبرد استعمال ميگردد ، مفهومى از جانبازى را در بردارد .
تفاوت جهاد با قتال در اينست كه كلمه جهاد در اصطلاح مكتب اسلام اگر مطلق هم بكار برده شود ، تكاپو در راه هدف الهى را تا از دست دادن حيات نيز در بردارد . هدف الهى در تعريف مزبور ، تلاش و جانبازى به انگيزگى مال و مقام و اشباع حس انتقامجوئى و ديگر انواع خودخواهى را از جهاد و تلاشگر با هدفهاى مزبور را از مجاهد بودن كنار ميزند . ولى قتال و مقاتله تلاش و گلاويزى در مرز زندگى و مرگ است كه اگر با هدف الهى بوده باشد ،
جهاد ناميده ميشود .
[ 262 ]
بنابر تعريف مختصر كه براى جهاد آورديم ، از اندك حركت هدفدار و بدون توقع عوض مادى گرفته ، تا كشته شدن در راه هدف الهى جهاد ناميده ميشود . انديشه براى رسيدن بيك نتيجه مفيد به حال خود و اجتماع ، با تكيه باينكه خدا است كه دستور به چنين انديشه داده است ، جهاد ميباشد . بيل زدن و بارور كردن زمين با هدف و انگيزه مزبور جهاد است . گذشت از مال و مقام و بكار بردن شخصيت و گفتار و بطور كلى هر حركتى با اعتقاد به مفيد يا ضرورى بودن آن ، و يا به انگيزگى دفع ضرر از خود و يا انسانهاى ديگر كه مورد خواست خداوندى است ، جهاد ناميده ميشود . بهمين جهت است كه در روايتى معتبر ، تكاپوگر در راه تأمين معاش خاندان خود مجاهد ناميده شده است :
الكاد لعياله كالمجاهد فى سبيل اللّه ( تلاشگر در راه تحصيل زندگى عائلهاش ، مانند مجاهد در راه خدا است ) آيات قرآنى پديده جهاد را با همه انواعش و قتال فى سبيل اللّه را بطور فراوان مورد تعظيم قرار داده و مردم را تشويق و تحريك شديد به آن نموده است . ما يك آيه را درباره جهاد بعنوان نمونه مطرح ميكنيم .
1 اِنَّ اللَّهَ اشْتَرى مِنَ المُؤْمِنينَ اَنْفُسَهُمْ وَ اَمْوالَهُمْ بِأَنَّ لَهُمْ الجَنَّةَ يُقاتِلوُنَ فى سَبيلِ اللَّهِ فَيَقْتُلوُنَ وَ يُقْتَلوُنَ وَعْداً عَلَيْهِ حَقّاً فى التَّوْراتِ وَ الإِنْجيلِ وَ الْقُرْآنِ وَ مَنْ اَوْفى بِعَهْدِهِ مِنَ اللَّهِ فَاسْتَبْشِروُا بِبَيْعِكُمُ الَّذى بايَعْتُمْ بِهِ وَ ذلِكَ هُوَ الفَوْزُ العَظيمُ . اَلتَّائِبُونَ العابِدُونَ الحامِدُونَ السَّائِحُونَ الرَّاكِعُونَ السَّاجِدُونَ اَلْآمِرُونَ بِالمَعْروُفِ وَ النَّاهُونَ عَنِ المُنْكَرِ وَ الحافِظوُنَ لِحُدوُدِ اللَّهِ وَ بَشِّرِ المُؤْمِنينَ 1 ( خداوند نفوس و اموال مردم با ايمان را در مقابل بهشتى كه نصيب آنان )
-----------
( 1 ) التوبه آيه 111 و 112
[ 263 ]
خواهد نمود ، خريده است . اين مردم با ايمان در راه خدا مىجنگند ، ميكشند و كشته ميشوند . اين وعده حقى است كه خدا در هر سه كتاب آسمانى تورات و انجيل و قرآن داده است . و كيست به عهد خود وفادارتر از خدا ؟ شما را به معاملهاى كه انجام دادهايد ، بشارت باد ، اينست موفقيت عظيم . [ اين مردم با ايمان كيستند ؟ ] اينان بازگشت كنندگان به سوى خدا ، پرستش كنندگان ،
سپاسگذاران ، پويندگان ، ركوع و سجود كنندگان و كسانى هستند كه امر به نيكى ميكنند و از زشتى جلوگيرى مينمايند . اينان نگهدارنده و پاسداران قوانين الهى هستند . بانسانهاى با ايمان بشارت بده ) توضيح در دو آيه فوق ماهيت جهاد و قتال فى سبيل اللّه و اوصاف مجاهدين با وضوح كامل مطرح شده است اين اوصاف بدينقرار است :
1 ماهيت جهاد و قتال فى سبيل اللّه معامله با آفريننده زندگى و مرگ است . ابو القاسم لاهوتى در بيتى كه درباره شهادت امام حسين عليه السلام گفته ،
مضمون مزبور را چنين آورده است :
فروشنده حسين هستيش كالا مشترى يزدان
بيا كالا ببين بايع نگه كن مشترى بنگر
آيا براستى جهاد و كشته شدن در راه خدا معاملهايست كه خدا به آن نيازمند است ؟ نه هرگز ، اين حقيقتى والاتر از خريد و فروش است ، بكار بردن اين دو كلمه در اين پديده فوق معامله مطابق اصل
چونكه با كودك سر و كارت فتاد
پس زبان كودكى بايد گشاد
ميباشد . اگر اين پديده جهاد را درست تحليل كنيم ، باين نتيجه خواهيم رسيد كه جان آدمى با ورود به ميدان كارزار هدفدار الهى ، و گام گذاشتن آزادنه به مرز زندگى و مرگ است كه از مجراى معامله بازيها و سوداگرىها بالاتر ميرود و طبيعت خود را در مييابد .
آيا نه چنين است كه بقول افلاطون
[ 264 ]
مت باالارادة تحيى باالطّبيعة ( آزادانه دست از زندگى بردار ، با طبيعت واقعى هستى زنده جاويدان بمان ) آيا ميتوان گفت : به نتيجه رسانيدن « حيات معقول » و عبور از مجراى قوانين زنجيرى طبيعت به جايگاه اصلى كه ابديت است ، سوداگرى است ؟ اين يك اشتياق طبيعى روح آدمى است كه :
هر كسى كاو دور ماند از اصل خويش
باز جويد روزگار وصل خويش
2 هيچ ميدانيد يُقاتِلوُنَ فى سَبيلِ اللَّهِ فَيَقْتُلُونَ و يُقْتَلوُنَ ( در راه خدا جهاد ميكنند و ميكشند و كشته ميشوند ) يعنى چه ؟ يعنى مجاهدان واقعى مال دنيا را زير پا نهادهاند ، نبردشان براى مال دنيا نيست ، از مقام پرستى و رياستجوئى اعراض كردهاند ،
جنگشان براى مقام و رياست نيست ، نژاد و انتقام جويى و خودنمايى نميتوانند انگيزههايى براى آمدن خود و آوردن دشمن به مرز زندگى و مرگ بوده باشند . آنان خوب ميدانند كه در ميدان نبرد از جان خود ميگذرند و جان ديگران را در معرض نابودى قرار ميدهند . جان حقيقتى است مطلق و با هيچ موضوعى قابل مبادله نيست ، چه رسد باينكه وسيله خودنمائى و گسترش سرزمين و بازىهاى ديگر كه براى درندگان ، جدىترين قيافه را بوجود ميآورد ،
قرار بگيرد . اين جان است ، حقيقتى است مطلق ، هيچ قانونى بدون علت منطقى برتر از جان آدمى ، نميتواند آنرا متزلزل كند . جانى كه در منطق انسان الهى متزلزل و شايسته نابودى است ، بجهت ببازى گرفتن جانهاى ديگران و افساد در روى زمين است كه ، از مقام جان بودن به موقعيت تضاد با جانها سقوط كرده است ، خداوند آفريننده جانهاى آدميان ، با تجويز و دستور جهاد ، با اين دشمنان جانهاى آدميان حكم به لزوم پاكسازى قافله بشريت كه رو به كمال است ، صادر نموده است . يك منطق وجود دارد ، آرى فقط
[ 265 ]
يك منطق وجود دارد كه جهاد و قتال را تجويز ميكند ، اين مجوز چيزى نيست جز طغيانگرى بر مشيت الهى كه در جانهاى آدميان جلوه كرده است .
اينست معناى يُقاتِلوُنَ فى سَبيلِ اللَّه . اين انسانهاى مجاهد چه كسانى هستند ؟
3 بازگشت كنندگان بسوى خدا اينان در زندگانى خود ، هرگز از پيشگاه خداوندى دور نيستند ، و با احساس اندك انحراف از مسير رشد ، بلكه با ناچيزترين موج خيال انحراف كه در مغزشان سر بكشد ، فورا به پيشگاه خدا بر ميگردند ، اين برگشت سازنده توبه ناميده ميشود .
4 لحظات زندگى آنان در عبادت خدا سپرى ميگردد . آنگاه كه با زير و رو كردن زمين و پاشيدن تخم در آن و آبيارى ريشهها و ساقههاى زراعت ، آهنگ اصلى زمين را مينوازند ، به عبادت پرداختهاند . وقتى كه با قطعات خشن آهن و با وسايل پولادى بىرحم براى آماده كردن وسايل زندگى آدميان گلاويز ميگردند ، در عبادت بسر ميبرند . در آنهنگام كه حواس و مغز را در راه اندوختن دانش و بينش به كار مياندازند ، عبادت ميكنند ، موقعى كه در برابر خداوند هستى پيشانى بخاك ميگذارند ، به عبادت او مشغولند . آرى ، همه اين تكاپوها كه با آگاهى و اعتقاد به حركت در مسيرى رو به ديدار خدا انجام ميگيرند ،
عبادتهايى هستند كه لحظه به لحظه مجاهدان را به پيشگاه الهى نزديكتر ميسازند .
5 سپاسگزارانند مجاهدان راه حق براى سپاس خداوندى ، به حركت دادن زبان و لبهايشان قناعت نميكنند . عادت و حرفه در رابطه آنان با خدا دخالتى نميكند . همه حركات و سكنات و حتى نفسهايى كه در زمينه آگاهى به هدف والاى عالم هستى ميكشند ، سپاس خداونديست
اين نفس جانهاى ما را همچنان
اندك اندك دزدد از حبس جهان
تا اليه يصعد اطياب الكلم
صاعدا منّا الى حيث علم
ترتقى انفاسنا بالارتقاء
متحفا منّا الى دار البقاء
ثمّ تاتينا مكافات المقال
ضعف ذلك رحمة من ذى الجلال
[ 266 ]
ثمّ تلجينا الى امثالها
كى ينال العبد ممّا نالها
پارسى گوئيم يعنى اين چشش
زانطرف آيد كه دارد او كشش
مولوى ترجمه ابيات عربى : 1 ذرات و شئون هستى ما بصورت سخنان پاكيزه به آنمقام صعود ميكند كه خدا ميداند .
2 اين نفسهاى ما بعنوان تحفه و سپاس به ابديت صعود ميكنند .
3 سپس دو برابر آنچه كه از ما صعود نموده ، از رحمت الهى به سوى ما باز ميگردد .
4 بار ديگر ما را به صعود دادن ذرات و شئون هستى ما وادار مينمايد تا اين بندگان به كمال خود نائل گردند 6 مجاهدان پويندگانند شعار دائمى آنان جز اين نيست كه يا اَيُّهاَ اْلأنْسانُ اِنَّكَ كادِحٌ اِلى رَبَّكَ كَدْحاً فَمُلاقيهِ 1 ( اى انسان ، تو در حال پويندگى و تكاپوى حياتى رو به ديدار پروردگارت ميروى . )
نيك بنگر ما نشسته ميرويم
مىنبينى قاصد جاى نويم
پس مسافر آن بود اى ره پرست
كه مسير و روش بر مستقبل است
مولوى اينان پويندگى خود را در مشيت فعال خداوندى ديده و از تن پرورى و ركود ، چنان گريزانند كه زندگى از مرگ ، مگر آنان نميدانند كه آفريننده آنان نيز كار انجام ميدهد ؟
كل يوم هو فى شأن بخوان
مر ورا بيكار و بىفعلى مدان
كمترين كارش بهر روز آن بود
كاو سه لشكر را روانه ميكند
لشكرى ز اصلاب سوى امهات
بهر آن تا در رحم رويد نبات
لشكرى زارحام سوى خاكدان
تا ز نر و ماده پر گردد جهان
لشكرى از خاكدان سوى اجل
تا ببيند هر كسى عكس العمل
[ 267 ]
باز بيشك بيش از آنها ميرسد
آنچه از حق سوى جانها ميرسد
آنچه از جانها به دلها ميرسد
آنچه از دلها به گلها ميرسد
اينت لشكرهاى حق بيحد و مر
بهر اين فرمود ذكرى للبشر
7 مجاهدان خود طبيعى را مىشكنند و در برابر عظمت الهى قامت خم ميكنند و پيشانى بخاك ميگذارند آنان بركوع خم ميشوند و سر بر خاك مىنهند .
خود طبيعى را بجاى خود مىنشانند و با من ملكوتى بپرواز در ميآيند . اينان ميدانند كه تا خود طبيعى حيوانى قامت خم نكند ، من انسانى اعلا و ملكوتى نميتواند قد بر افرازد و هستى را نظاره كند و جزئى از آهنگ اعلاى هستى قرار گيرد . تا پيشانى خود طبيعى حيوانى بخاك ساييده نشود ، من انسانى اعلا و ملكوتى گام به عالم پاك انسانى الهى نخواهد نهاد . بطور كلى مسجد براى اينان رصد گاهى است براى نظاره بر بىنهايت و قرار گرفتن در شعاع جاذبه آن .
8 مجاهدان امر به نيكىها ميكنند و نهى از بدىها براى اين پويندگان راه حق و حقيقت اثبات شده است كه همه اولاد آدم در يك مسير رو به يك مقصد رهسپار گشتهاند ، تحقق نيكىها در همواركردن جادههاى اين حركت و كندن خارهاى بديها از اين جادهها مربوط بهمه كاروانيان است . نتايج ويرانگر يك فساد ، دامنگير همه افراد جامعه خواهد بود ، اگر چه بمعناى ايجاد زمينه فساد بوده باشد . يك فساد در يك جامعه بمنزله يك ميكرب مضر است كه امكان تكثيرش امكان منطقى است . حتى اگر فساد يك فرد محدود در خود او بوده باشد و زمينهاى براى فساد ديگر افراد جامعه ايجاد نكند ،
باز بايد آن فرد را كه خود عالمى بزرگ است ، از فساد نجات داد :
ا تزعم انّك جرم صغير
و فيك انطوى العالم الأكبر
منسوب به امير المؤمنين ( ع ) ( آيا گمان ميبرى تو يك جثه كوچكى ؟ در حاليكه جهان بزرگتر در تو پيچيده شده است . )
[ 268 ]
9 مجاهدان پاسداران حدود خداوندى هستند حدود خداوندى آن اصول و قوانين الهى هستند كه انسان شدن بدون عمل به آنها امكانپذير نيست . اين حدود در قرآن و سنت و عقول سليم و وجدانهاى پاك اولاد آدم با فروغ لا يزالى ميدرخشند . نمونهاى از اين حدود بقرار زير است :
يك رستگوئى ، اين قانون الهى است . كه تعدى از آن ، ارتكاب ستمكارى است كه عذاب ابدى را در دنبال دارد .
دو احترام حيات آدميان در هر محيط و هر گونه شرايط ، مگر اينكه خود آدمى حيات خود را با مزاحمت به حيات ديگران تباه بسازد .
سه محاسبه دقيق در مسائل اقتصادى كه قوام حيات طبيعى است .
كسى كه در اداره حيات طبيعى خود كور كورانه قدم بر دارد ، حيات معنوى خود را نيز تباه ساخته است :
وَ مَنْ كانَ فى هذِهِ اَعْمى فَهُوَ فىِ الآخِرَةِ اَعْمى وَ اَضَلُّ سَبيلاً 1 ( هر كس در اين زندگانى دنيا كور است ، او در عالم آخرت نابيناتر و گمراهتر است ) چهار مراعات حتمى ارزش كارهاى عضلانى و مغزى انسانها . اين قانون عمومى هيچ استثناء و تخصيصى ندارد .
و لا تبخسو النّاس اشيائهم ( اشياء مردم را از ارزش نيندازيد و مورد تعدى قرار ندهيد ) توضيح : 1 « اشياء » جمع شيئى است . دو كلمه « شيئى و موجود » كه تقريبا مترادف هستند . عمومىترين مفهوم را بطور مطلق در بردارند ، بنابر اين حكمى كه در آيه مزبور آمده است ، شامل هر چيزى است كه ميتواند بيك انسان مربوط باشد .
2 آن شيئى كه در آيه مزبور محكوم به مراعات ارزش و عدم تعدى است بايد
-----------
( 1 ) الاسراء آيه 72 .
[ 269 ]
داراى ارزش بوده باشد ، مانند كارهاى مفيد اعم از همه انواع كارهاى عضلانى و مغزى مفيد ، از ناچيزترين حركت جسمانى مانند جابجا كردن يك خشت تا با عظمتترين سازندگى ، كه مساوى ساختن جهانى بوده باشد .
3 كلمه الناس اسم جمعى است كه الف و لام بر سر دارد . اين كلمه با اين خصوصيت افاده عموم و شمول ميكند ، بنابر اين الناس يعنى همه مردم بدون اختصاص به سن معين ، بدون اختصاص بيكى از دو صنف مرد و زن و بدون امتياز هيچ نژاد و رنگ و محيط و غير ذلك از خصوصيتها .
4 كلمه بخس چند معناى نزديك بهم دارد : نقص ، ظلم ، فريب دادن ،
البته جامع مشترك اين سه معنا مفهومى است كاملا روشن . بنابر اين تحليل ، اين قانون الهى چنين است « هيچ چيز با ارزش را از هيچ كسى منحرف نسازيد ،
ارزش را ناقص نكنيد ، با كاهش دادن ارزش شيئى ، ظلم نكنيد ، با فريب دادن مردم ، اشياء با ارزش آنانرا بىارزش نكنيد .
اين يكى از حدود الهى است ، هر كس از اين حدود قانون تجاوز نمايد ، ستمكار است و سرنوشتى جز عذاب الهى ندارد .
با تفسير لازم و كافى در آيه مورد تفسير روشن ميشود كه جهاد در راه خدا ، آدمكشى نيست ، خونريزى نيست ، اشباع انتقام جويى و تقويت اراده و تحصيل مقام و مال و ثروت و آماده كردن زمينه خود كامگى و خود خواهى نيست ، جهاد عبارت است از بر كندن خارها و ساير موانع جاده كاروانيان بشريت براى حركت بمقصد تكامل .
