آياتى از قرآن مجيد درباره عمومى بودن رسالت پيامبر اسلام بر همه جهانيان ، اين همان رسالت ابراهيم است

آياتى كه دلالت بر عموميت رسالت پيامبر اسلام بر همه جهانيان دارند ،

فراونند ، ما برخى از آنها را متذكر ميشويم :

1 اَ كانَ لِلنَّاسِ عَجَباً اَنْ اَوْحَيْنا اِلى رَجُلٍ مِنْهُمْ اَنْ اَنْذِرِ الْنَّاسَ 1

-----------
( 1 ) يونس آيه 2 .

[ 150 ]

( آيا براى مردم موجب شگفتى است كه به مردى از آنان وحى كرديم كه مردم را تبليغ نما ) توضيح كلمه « ناس » اسم جمع است كه اگر با الف و لام آورده شود ،

دلالت بر عموم دارد .

2 تَبارَكَ الَّذى نَزَّلَ الْفُرقانَ عَلى عَبْدِهِ لِيَكُونَ لِلْعالَمينَ نَذيراً 1 ( پاكيزه خداوندى كه قرآن را بر بنده‏اش نازل نمود كه تبليغ كننده جهانيان بوده باشد ) 3 وَ ما اَرْسَلْناكَ اِلاَّ كافَّةً لِلنَّاسِ بَشيراً وَ نَذيراً 2 ( و ما ترا نفرستاديم مگر براى بشارت و تهديد همه انسانها ) .

4 وَ اَرْسَلْناكَ لِلنَّاسِ رَسُولاً وَ كَفى‏ بِاللَّهِ شَهيداً 3 ( و ترا بر همه مردم رسول فرستاديم و شهادت خداوندى بر اين امر كفايت ميكند ) .

5 وَ ما اَرْسَلْناكَ اِلاَّ رَحْمَةً لِلْعالَمينَ 4 ( و ما ترا نفرستاديم مگر رحمتى براى جهانيان ) .

6 وَ كَذلِكَ جَعَلْناكُمْ اُمَّةً وَسَطاً لِتَكُونُوا شُهَداءَ ، عَلَى النَّاسِ وَ يَكُونَ الرَّسُولُ عَلَيْكُمْ شَهيداً 5 ( و بدينسان شما را امتى معتدل قرار داديم ، تا شاهد بر اعمال مردم باشيد و پيامبر نيز شاهد بر شما باشد . ) توضيح 1 مقصود از شاهد بودن امت ، روشنگرى ملاك و اصول

-----------
( 1 ) الفرقان آيه 1

-----------
( 2 ) السبأ آيه 28

-----------
( 3 ) النساء آيه 79

-----------
( 4 ) الانبياء آيه 107

-----------
( 5 ) البقرة آيه 143

[ 151 ]

« حيات معقول » ميباشد ، نه شهادت بمعناى معمولى 2 معناى « انذار » تهديد و معناى « بشير » بشارت و مژده دادن است . و تبليغ شامل هر دو مفهوم ميباشد .

البته چنانكه در مباحث گذشته گفتيم : منظور از تهديد و بيم و هراس و وحشت ،

در برابر خداوند ، لزوم اين پديده‏ها بجهت انتقام‏جوئى خود خواهانه خدا نيست ،

زيرا چه كسى و چه قدرتى ميتواند بر او ضررى برساند ، تا خداوند در صدد انتقام‏جوئى از او بر آيد .

نتيجه‏اى كه از اين آيات گرفته ميشود ، ابديت دين اسلام و عموميت رسالت پيامبر اسلام بر همه جوامع است . اينكه عده‏اى از اسلام نشناسان رسالت پيامبر را به مدت معينى از دورانها منحصر و محدود ميسازند و براى اثبات اين مدعا از خود آيات قرآنى دليل ميآورند ، اگر غرضى نداشته باشند بايستى به بى‏اطلاعى آنان از قرآن و ادبيات عرب تأسف خورد . اگر در آيات قرآنى درست دقت كنيم ، حتما باين نتيجه خواهيم رسيد كه اصل متن دين الهى عبارتست از آن اصول و وظايف كلى در « حيات معقول » كه همه پيامبران الهى مبلغين آنها بوده‏اند . اين اصول و وظايف كلى در دين ابراهيم خليل اللّه تنظيم شده است . همه پيامبرانى كه پس از او آمده‏اند ،

ابلاغ كننده و روشنگر همان اصول و وظايف بوده و بر طرف كننده تحريف و انحراف از آنها بوده‏اند . اين مطلب در قرآن مجيد باتمام صراحت مطرح شده است . ما براى توضيح بيشتر ، نموانه‏اى از آياتى را كه به اين مطلب دلالت دارد ، ميآوريم :

1 وَ مَنْ يَرْغَبُ عَنْ مِلَّةِ اِبْراهيمَ اِلاَّ مَنْ سَفِهَ نَفْسَهُ 1 ( و كيست كه از آيين ابراهيم اعراض كند مگر اينكه خود را ابله بسازد ) 2 قُولُوا آمَنَّا بِاللَّهِ وَ ما اُنْزِلَ اِلَيْنا وَ ما اُنْزِلَ اِلى‏ اِبْراهيمَ وَ اِسْمعيلَ

-----------
( 1 ) البقرة آيه 130

[ 152 ]

وَ اِسْحقَ وَ يَعْقُوبَ وَ الْأَسْباطِ وَ ما اوُتِىَ مُوسى‏ وَ عيسى وَ ما اوُتِىَ النَّبِيُّونَ مِنْ رَبِّهِمْ لا نُفَرِّقُ بَيْنَ اَحَدٍ مِنْهُمْ وَ نَحْنُ لَهُ مُسْلِموُنَ 1 ( بگوئيد ما به خدا ايمان آورده‏ايم و [ نيز ] ايمان آورده‏ايم به آنچه كه بر ما و ابراهيم و اسماعيل و اسحاق و يعقوب و اسباط نازل شده است . و [ نيز ] ايمان آورده‏ايم به آنچه كه به موسى و عيسى و پيامبران از پروردگارشان نازل شده است ، ما هيچ يك از آنان را تفاوتى نميگذاريم و ما براى او مسلمان شده‏ايم ) 3 وَ قالُو كُونُوا هُوداً اَوْ نَصارى‏ تَهْتَدوُا قُلْ بَلْ مِلَّةَ اِبْراهيمَ حَنيفاً وَ ما كانَ مِنَ الْمُشْرِكينَ 2 ( و آنان گفتند : يا يهود باشيد يا نصارى ، هدايت خواهيد گشت ، به آنان بگو ، بلكه ملت حنيف ابراهيم باشيد ، و ابراهيم از مشركين نبود ) 4 ما كانَ اِبْراهيمُ يَهُودِيّاً وَ لا نَصْرانِيّاً وَ لكِنْ كانَ حَنيفاً مُسْلِماً 3 ( ابراهيم نه يهودى بود و نه نصرانى ، بلكه او مسلمان حنيف بود . ) توضيح حنيف كه جمعش حنفاء است بمعناى صحيح و مستقيم و موحد است و در مباحث ملل و نحل دين ابراهيمى را گويند .

5 اِنَّ اَوْلَى النَّاسِ بِإِبْراهيمَ لَلَّذينَ اتَّبَعُوهُ وَ هذاَ النَّبِىُّ وَ الَّذينَ آمَنُوا وَ الْلَّهُ وَلِىُّ الْمُؤمِنينَ 4 ( شايسته‏ترين مردم به ابراهيم كسانى هستند كه از او پيروى ميكنند و اين پيامبر ( محمد ص ) و كسانيكه ايمان آورده‏اند . و خدا ولى مردم با ايمان است ) 6 قُلْ امَنَّا بِاللَّهِ وَ ما اُنْزِلَ عَلَيْنا وَ ما اُنْزِلَ عَلى‏ اِبْراهيمَ وَ اِسْمعيلَ وَ اِسْحقَ

-----------
( 1 ) البقرة آيه 136 و آل عمران 84 با اندك تفات

-----------
( 2 ) البقره آيه 135

-----------
( 3 ) آل عمران آيه 67

-----------
( 4 ) آل عمران آيه 68

[ 153 ]

وَ يَعْقُوبَ وَ الْأَسْباطِ وَ ما اوُتِىَ مُوسى‏ وَ عيسى‏ وَ النَّبِيُّونَ مِنْ رَبِّهِمْ لا نُفَرِّقُ بَيْنَ اَحَدٍ مِنْهُمْ وَ نَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ . وَ مَنْ يَبْتَغِ غَيْرَ الْأَسْلامِ ديناً فَلَنْ يُقْبَلَ مِنْهُ وَ هُوَ فى الْآخِرَةِ لَمِنَ الْخاسِرينَ 1 . ( بگو : ما به خدا و به آنچه كه بر ما نازل شده است ،

ايمان آورده‏ايم و [ نيز ] ايمان آورده‏ايم به آنچه كه بر ابراهيم و اسماعيل و اسحاق و يعقوب و اسباط نازل شده است ، [ نيز ] ايمان آورده است . و به آنچه كه به موسى و عيسى و پيامبران از پروردگارشان داده شده است ، ايمان آورده‏ايم . ما ميان هيچ يك از آنان فرقى نميگذاريم و ما به او اسلام آورده‏ايم .

و هر كس جز دين اسلام را بخواهد از او پذيرفته نخواهد گشت و او در آخرت از زيانكاران است ) توضيح در اين آيه مانند آيه 136 از سوره البقره اصل متن همه اديان الهى را يكى گرفته و نام آن متن را اسلام نهاده است . در اين آيه صريحا تهديد كرده است كه هر كس غير از اسلام را بخواهد ، عملش تباه و در ابديت از زيانكاران خواهد بود . بنابر اين ، نتيجه كلى كه بدست ميآيد ، اينست كه دين الهى همان اسلام است و بس ، اگر چه بوسيله پيامبران متعدد و در دورانها و جوامع مختلف ابلاغ شده است .

تنها تفاوت در جزئياتى است كه به عنوان سنت‏ها از پيامبران مطرح شده است .

7 وَ مَنْ اَحْسَنُ ديناً مِمَّنْ اَسْلَمَ وَجْهَهُ لِلَّهِ وَ هُوَ مُحْسِنٌ وَ اتَّبَعَ مِلَّةَ اِبْراهيمَ حَنيفًا وَ اتَّخَذَ اللَّهُ اِبْراهيمَ خَليلاً 2 ( و كيست كه دينى شايسته‏تر از كسى داشته باشد كه رفتار خود را تسليم خدا نموده در حاليكه احسانگر است و از آيين حنيف ابراهيم پيروى ميكند . خداوند ابراهيم را دوست خود اتخاذ كرده است . )

-----------
( 1 ) آل عمران آيه 84 و 85

-----------
( 2 ) النساء آيه 125

[ 154 ]

دليل ديگرى كه وحدت متن اصلى اديان الهى را ثابت ميكند ، آيه‏ايست در قرآن كه در دو مورد آمده است :

اِنَّ الَّذينَ آمَنُوا وَ الَّذينَ هادُوا وَ النَّصارى‏ وَ الصَّابِئينَ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ وَ عَمِلَ صالِحاً فَلا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَ لا هُمْ يَحْزَنُونَ 1 ( كسانيكه ايمان آورده‏اند و آنانكه به يهوديت و نصرانيت و صابئيت گرويده‏اند ، [ رستگار آنان ] كسى است كه به خدا و روز قيامت ايمان آورده و عمل صالح انجام داده است ،

براى آنان بيم و هراسى نيست و آنان اندوهگين نخواهند بود ) بهمين علت است كه خداوند متعال خبر از برترى بنى اسرائيل به جهانيان ميدهد و ميفرمايد :

يا بَنى اِسْرائيلَ اذْكُرُوا نِعْمَتِىَ الَّتى اَنْعَمْتُ عَلَيْكُمْ وَ اِنَّى فَضَّلْتُكُمْ عَلىَ الْعالَمينَ 2 ( اى بنى اسرائيل بياد بياوريد نعمتى را كه بشما بخشيدم و شما را بر جهانيان برترى دادم ) توضيح قطعى است كه برترى بنى اسرائيل بر جهانيان نه مستند به نژاد آنان بوده است و نه به مختصات جسمانى و روانى طبيعى آنان ، بلكه اين برترى بدانجهت است كه دين موسى ( ع ) همان متن اصلى دين ابراهيم بوده است كه پس از گذشت قرون و اعصار دگرگون شده و تحريف يافته بود . و اگر همين دين كه موسى ( ع ) آورده بود ، دگرگون و منحرف نميگشت ، همان متن حقيقى دين ابراهيم بود كه پيامبر اسلام تبليغ ميكرد و نميبايست آنان با اسلام مخالفت ميكردند . عموميت دين اسلام براى همه زمانهاى آينده از يك آيه ديگر نيز صريحا استفاده ميشود :

ما كانَ مُحَمَّدٌ اَبا اَحَدٍ مِنْ رِجالِكُمْ وَ لكِنْ رَسُولَ اللَّهِ وَ خاتَمَ النَّبِيّينَ وَ

-----------
( 1 ) البقره آيه 62 و المائده آيه 69

-----------
( 2 ) البقرة آيه 47

[ 155 ]

كانَ اللَّهُ بِكُلِّ شَىْ‏ءِ عَليماً 1 ( محمد ( ص ) مانند يكى از مردان شما نيست ، بلكه رسول خدا و خاتم پيامبران است و خداوند بر همه چيز دانا است . ) بعضى از بيخبران از لغت عربى كه در كلمه خاتم بمعناى پايان و آخر تشكيك كرده‏اند ، اگر وقتشان اجازه بدهد ، ميتوانند به ماده لغت ختم با همه مشتقاتش در همه كتابهاى لغت عرب رجوع كنند ، خواهند ديد كه اين ماده در هر مورد و با هر خصوصيات مصداقى كه بكار ميرود ، مفهوم اصليش را كه پايان و آخر است ، از دست نميدهد . آن آيه‏اى كه مورد استدلال به عدم خاتميت پيامبر اكرم ( ص ) قرار گرفته است ، اينست :

يا بَنى آدَمَ اِمَّا يَأتِيَنَّكُمْ رُسُلٌ مِنْكُمْ يَقُصُّونَ عَلَيْكُمْ آياتى فَمَنِ اتَّقى‏ وَ اَصْلَحَ فَلا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَ لا هُمْ يَحْزَنُونَ 2 ( اى اولاد آدم ، پيامبرانى از شما به سوى شما ميآمدند و آيات مرا براى شما بازگو ميكردند ، پس هر كس كه تقوى بورزد و دست به اصلاح بزند ، ترسى براى آنان نيست و آنان اندوهگين نخواهند گشت ) گفته‏اند كه اين آيه استمرار آمدن پيامبران را بر همه اولاد آدم كه تا پايان جهان گسترده ميشوند ، اثبات ميكند و اين استمرار با خاتميت پيامبر اسلام نميسازد پاسخ اين اعتراض روشن است ، زيرا ، هيچ فعل مضارعى در لغت عربى بمعناى وقوع استمرارى يك پديده نيست ، بلكه استمرار و محدوديت از قراين و دلايل خارج از خود صيغه مضارع فهميده ميشود . درست است كه مخاطب در اين آيه بنى آدم است و بنى آدم شامل همه انسانها در گذرگاه تاريخ تا انقراض آنان ميباشد ، ولى ، با نظر به علت رسالت كه روشن ساختن متن اصلى دين الهى ابراهيم و مرتفع ساختن تحريفات از آن دين ميباشد ، با رسالت پيامبر

-----------
( 1 ) الاحزاب آيه 40

-----------
( 2 ) الاعراف آيه 35

[ 156 ]

اسلام ختم ميگردد ، زيرا قرآن اصول كامل دين ابراهيم را بيان ميكند و همه اديان منسوب به ابراهيم را دعوت به تطبيق اسلام بر آن دين مينمايد .

بنابر اين ، پس از رسالت پيامبر اسلام موردى براى رسالت ديگر نميماند .

معناى رسالت پيامبر اسلام آن نيست كه مقدارى تكاليف تعبدى و قوانين مختص دوران و جوامع خود را مطرح كرده و آينده تاريخ را به عهده پيامبران ديگر ، يا عقل نظرى محض بشرى واگذار نموده است . اصلا در مكتب اسلام عقل را در برابر دين قرار دادن بهيچ وجه صحيح نيست ، زيرا آيات قرآنى و منابع حديثى همواره دستور به پيروى از عقل و تبعيت از احكام آن را توصيه و بلكه دستور اكيد به بهره‏بردارى از روشنگريهاى عقل مينمايد . اگر دين اسلام قابل توضيح با احكام عقلى نبود ، چگونه امكان داشت قرآن و ديگر منابع اسلامى عقل را مورد توصيه و دستور اكيد قرار بدهد تا جائيكه آن را حجت خداوندى بر بندگانش معرفى نمايد . اسلام تنها عقل آن دوران را تعظيم و واجب الاتباع معرفى نميكند ، بلكه همه انسانهاى همه دورانها را تحريك به تبعيت از عقل مينمايد . نهايت امر دو مسئله بسيار مهم در اين مورد وجود دارد كه نبايد ناديده گرفته شوند :

مسئله يكم مقصود از عقل فعاليت‏هاى انديشه‏اى در قلمرو سودجوئى و خود خواهى و بازى با اصطلاحات و پندارهاى مخلوط با خواسته‏هاى پست حيوانى نيست ، بلكه منظور آن عقل سليم است كه در پرتو اصول و قوانين سازنده انسانى و بر مبناى انسان محورى هدفدار فعاليت مينمايد . هيچيك از اصول و تكاليف اسلام با چنين فعاليت عقلانى مخالفتى ندارند .

مسئله دوم گسترش فعاليت‏هاى عقلانى بشرى معنايش آن نيست كه روزى فرا خواهد رسيد كه عقول انسانى چنان دگرگون خواهد گشت كه 2 2 با همين محتوائى كه دارد مساوى 503 100001 خواهد گشت و معنايش اين نيست كه روزى فرا خواهد رسيد كه عقول آدميان معلول‏ها را بدون علت

[ 157 ]

درك خواهند كرد و براى بوجود آوردن حرارت صد درجه در آب ، به نگاه كردن در آن آب كفايت خواهد كرد اين پندارها همان خيالات مغزكش سوفسطائى هاى ما قبل ميلاد در يونان باستان است . بلكه مقصود اينست كه حواس و ابزار و آلات ارتباط انسانى با واقعيات جهان هستى ميدان كار وسيع و وسيع‏ترى را در اختيار عقول آدمى خواهد گذاشت . بعنوان مثال با گسترش معرفت‏هاى فيزيكى به وسيله حواس و آزمايشگاهها و ديگر تصرفات روشنگر در اجسام و نمودهاى آنها ، قوانين زيادترى درباره جهان فيزيكى براى عقل مطرح خواهد گشت ، نه اينكه عقل آدمى چنان دگرگون خواهد گشت كه از يك فوتون نور هفت قطار باربرى و يك درخت آلبالو و يك مغز هگل بيرون خواهد آورد خلاصه عقل سليم آدميان براى ابد از ديدگاه اسلام درست معادل رسولان عينى ، حجت بوده و تعيين كننده موقعيت او در جهان هستى و آموزنده بايستگى‏ها و شايستگى‏هاى آدمى در اين دنيا خواهد بود .