با رياكارى و شهرت پرستى اعمال خود را تباه نسازيم
يكى از پستترين كردارهاى آدمى ، هدفگيرى نابكارانه از عبادت است كه توجه و بزرگداشت ديگران را درباره خود هدف قرار ميدهد . اين نوع كردارها رياكارى ناميده ميشود . و اگر مقصود از عبادت شهرت به عبادت و نيك كردارى در ميان مردم و كار براى آنكه توصيف نيكو و مدح او را ديگران بشنوند و بگوش خود او برسد ، اين رذالت هم سمعه ناميده ميشود . [ 1 ] هر دو نوع هدفگيرى ناشى از خدا نشناسى و نادانى به عظمت عبادت و يا ضعف شخصيت است . زيرا اگر انجام دهنده عبادت واقعا خدا را بشناسد ،
نه جز او كسى را مىپرستد و نه پرستش او را به رخ ديگران ميكشد . پرستش منحصر به ذات او است ، اخلاص روح پرستش است ، ريا و سمعه نابود كننده پرستش . اگر رياكار خدا را ميشناخت ، آن ذات اقدس را چنان حقير تلقى نميكرد كه آنرا با جلب توجه ديگران معامله نمايد . اگر او واقعا معرفتى در باره خدا داشت ، پر ارزشترين و عالىترين حالت روحى خود را كه عبادت است ، در زير پاى ديگران تباه نميساخت . راستى آدمى كدامين چهره خود را نشان ميدهد ، هنگاميكه ميخواهد يك موجود محقرى مانند خود را قبله نموده در برابر او پيشانى بخاك ميسايد اگر رياكار عظمت عبادت را ميشناخت ،
آن را فداى جلب توجه كسى كه ممكن است سودى به او برساند ، نميكرد .
اى رياكار ، اگر آن فرد يا گروهى كه جلب توجه آنرا هدف عبادتت قرار دادهاى ، بهرهاى از خرد داشته باشد و خدا را بشناسد و عظمت كار ترا كه عبارتست از استهلاك جوهر روح ، درك كند ، به حماقت تو خواهد خنديد و به سقوط تو خواهد گريست . اگر در آن لحظه كه فردى از انسان يا انسانهايى
[ 1 ] مضمون هر دو تعريف در سخنان علماى اخلاق مانند نراقى و غزالى ديده ميشود .
[ 68 ]
را قبله خود قرار دادهاى ، يك بارقه الهى در درون تو تابيدن بگيرد و تاريكى را از ديدگاهت بر روشنائى مبدل به سازد ، از سقوط و وقاحت خود آنچنان شرمنده خواهى گشت ، كه مرگ را بر زندگى خود ترجيح خواهى داد . اگر آن قدرت و امتياز را بدست بياورى كه جهانى را در بهترين نظم بسازى و همه انسانهاى تاريخ را به عالىترين مرحله رشد برسانى ، به عبارت ديگر اگر كره خاكى را به بهشت برين مبدل بسازى ، اگر مقصود و هدف تو آن باشد كه مردم ترا تحسين كنند و لب به ثناى تو بجنبانند ، نتيجهاى جز همان تحسين كه جز تورم خود طبيعى تو اثرى ندارد ، بهرهاى نخواهى برد . اگر صدها هزار بار جان خود را در راه احياء و پيشبرد انسانها از دست بدهى ، و ميليونها سال در زير شكنجهها تن به زجر و ناراحتىهاى جانكاه بدهى ، اگر هدف تو اين باشد كه مردم بيايند و ترا در زير شكنجه ديده و آه بكشند و يا ترا در بالاى دار ببينند و اشكى نثارت كنند : نتيجهاى جز همان آه موقت ، و چند قطره اشك بىمنبع نخواهى برد ،
ولى اگر سنگى ناچيز از سر راه انسانها بردارى كه چند دقيقه بيش به طول نكشد و انرژى ناچيزى در آن مستهلك شود و منظور تو از اين كار محقر خدمت به انسانها باشد ، مخصوصا اگر اين توجه را هم ضميمه نيت خود كنى كه :
خلق همه يكسره نهال خدايند
هيچ نه بشكن از اين نهال و نه بر كن
دست خداوند باغ خلق دراز است
بر خسك و خار ، همچو بر گل و سوسن
ناصر خسرو قباديانى بدون ترديد گامى در راه كمال برداشتهاى كه از فروغ درون تو شروع و در اشعه الهى فرو ميرود . اين مطالب را كه متذكر شديم ذوق پردازى و خيال بافى نيست ، بلكه حقايقى است كه بطور اجمال در آيات قرآنى كه ذيلا مطرح ميكنيم ، ديده ميشوند . آيات قرآنى در چند مورد رياكارى را محكوم و به شدت مردود ساخته و بعنوان يكى از وقيحترين صفات آدمى معرفى نموده است . از آنجمله :
[ 69 ]
اِنّ المُنافِقينَ يُخادِعُونَ اللّهَ وَ هُوَ خادِعُهُم وَ اِذا قامُوا اِلَى الصَّلوةِ قامُوا كُسالى يُراؤُنَ النّاسَ وَ لا يَذكُرُونَ اللّهَ إِلاّ قَليلاً 1 ( مردم منافق در صدد فريب دادن خدا برميآيند ، خداوند فريب آنانرا بخودشان برميگرداند . وقتى كه بنماز بايستند ، با كسالت و ملالت خاطر ميايستند ، و به مردم رياكارى ميكنند و خدا را جز اندكى بياد نميآورند . ) در اين آيه رياكارى صريحا از اوصاف منافقين شمرده شده است كه يكى از اوصاف آنان در صدد فريب دادن خدا بر آمدن است .
فَوَيْلٌ لِلْمُصَليّنَ . اَلَّذينَ هُمْ عَنْ صَلوتِهِمْ ساهُونِ . وَ الَّذينَ هُمْ يُراؤُنَ .
وَ يَمْنَعُونِ اْلماعُونَ . 2 ( و اى بر آن نمازگذاران كه در نمازشان به سهو دچار ميشوند ( مسامحه ميورزند ) و آنانكه ريا ميكنند و مردم را از زكات يا هر گونه وسيله رفع احتياجات معيشت ممنوع ميسازند ) .
كلمه ويل تهديد سختى را در بردارد كه از عذاب الهى كه در انتظار رياكاران است ، خبر ميدهد .
يا أَيُّهاَ الذينَ آمَنوُ لا تُبطِلوُا صَدَقاتِكُم بِالمَنِّ وَ الأَذى كَالَّذى يُنفِقُ مالَهُ رِثاءَ النّاسِ وَ لا يُؤمِنُ بِاللّهِ وَ اليَومِ الآخَرِ فَمَثَلُهُ كَمَثَلِ صَفوانٍ عَلَيهِ تُرابٌ فَأَصابَهُ وابِلٌ فَتَركَهُ صلداً لا يَقدِروُنَ عَلى شَيئىٍ مِمّا كَسَبوُا وَ اللّهُ لا يَهدىِ القَومَ الكافِرينَ 3 . ( اى مردم كه ايمان آوردهايد ، بخششها و احسانهاى خود را با منت و اذيت كردن نيازمندان ، باطل نسازيد ، چونان مردمى كه مال خود را براى رياكارى و نشان دادن به مردم صرف ميكنند و به خدا و روز آخرت ايمان نميآورند . مثل اين رياكار مثل سنگ صاف است كه خاكى روى آن
-----------
( 1 ) النساء آيه 142
-----------
( 2 ) الماعون آيه 5 تا 8
-----------
( 3 ) البقرة آيه 264 .
[ 70 ]
بوده باشد ، بارانى بر روى آن سنگ فرو ريزد [ و خاك را ببرد ] و آنرا بىخاكى نمايد ، [ در نتيجه ] براى بهره بردارى از آنچه كه اندوختهاند ،
توانائى نداشته باشند . خداوند قومى را كه كفر بورزند ، ارشاد نميكند ) نكتهاى بسيار با اهميت را كه در اين آيه وجود دارد متذكر ميشويم : دو جمله در آيه فوق ، ايمان به خدا و معاد را از رياكاران سلب نموده است :
1 وَ لا يُؤمِنُ بِاللّهِ وَ اليَومِ الآخَرِ ( و بخدا و روز واپسين ايمان نميآورند ) 2 وَ اللّهُ لا يَهدىِ القَومَ الكافِرينَ ( و خداوند قومى را كه كفر بورزند ،
ارشاد نميكند ) توضيحى درباره تشبيهى كه در آيه فوق آمده است . « مثل اين رياكار مثل سنگ صافى است كه خاكى روى آن بوده باشد ، بارانى روى آن سنگ فرو ريزد و خاك را از روى سنگ ببرد و سنگ بىخاك را به حال خود رها كند . » بنظر ميرسد كه مقصود از سنگ صافى درون احسان كننده است كه پيش از احسان كردن صاف و پذيرنده هر جسم و نقشى مناسب است ، خاكى كه روى سنگ قرار گرفته است ، دل كندن از كار و كالاى با ارزش است كه احسان كننده انجام ميدهد ، بارانى كه فرو ميريزد و آن خاك را از بين ميبرد ،
رياكارى و منت و ايذاء كسى است كه به او احسان كرده است .
وَ لا تَكونوُا كَالَّذينَ خَرَجوُا مِن دِيارِهِم بَطَراً وَ رِئاءَ النّاسِ وَ يَصُدُّونَ عَن سَبيلِ اللّهِ وَ اللّهُ بِما يَعمَلُونِ مُحيطٌ 1 ( و نباشيد مانند كسانى كه از وطنهاى خود براى خودكامگى و رياكارى براى مردم بيرون آمده و مردم را از راه خدا جلوگيرى ميكنند و خداوند به كارى كه ميكنند احاطه دارد ) اگر بيرون آمدن و يا مهاجرت از وطنها چه به عنوان جهاد باشد و چه بمنظور ديگر ، به منظور خودكامگى و رياكارى براى مردم باشد ، ممنوع
-----------
( 1 ) الانفال آيه 47 .
[ 71 ]
بوده و نوعى جلوگيرى مردم از راه خدا ميباشد .
نمونهاى از رواياتى كه درباره پستى و نتايج رياكارى وارد شده است :
و قال أيضا ( النّبىّ ص ) ينادى المرائى يوم القيامة باربعة أسماء :
يا كافر ، يا فاجر ، يا غادر ، يا خاسر ، ضلّ سعيك ، و بطل عملك و لا خلاق لك ، التمس الأجر ممّن كنت تعمل له يا مخادع 1 ( پيامبر اكرم فرموده است :
آدم رياكار روز قيامت با چهار نام خوانده ميشود : اى كافر ، اى فاجر ( منحرف ) ، اى حيلهگر ، اى زيانكار ، كوشش تو تباه و عمل تو باطل گشته ،
نتيجهاى براى تو نمانده است . پاداش را از كسى مطالبه كن كه عمل را براى او انجام دادهاى ، اى فريبكار . ) و قال أيضا : إنّ اوّل ما يدعى يوم القيامة رجل جمع القرآن و رجل قاتل في سبيل اللّه و رجل كثير المال فيقول اللّه عزّ و جلّ للقارى الم أعلّمك ما أنزلت على رسولي ؟ فيقول : بلى يا ربّ ، فيقول اما عملت به فيما علمت ؟ فيقول يا ربّ قمت به فى اناء اللّيل و اطراف النّهار فيقول اللّه تعالى : كذبت و تقول الملائكة كذبت ، و يقول اللّه تعالى : انّما اردت ان يقال فلان قارى ، فقد قيل ذلك . و يؤتى بصاحب المال ، فيقول اللّه تعالى : الم اوسّع عليك حتّى لم ادعك تحتاج الى احد ، فيقول : بلى يا ربّ ، فيقول : فما عملت فيما اتيتك ؟ قال كنت اصل الرّحم و اتصدّق ،
فيقول اللّه تعالى كذبت ، و تقول الملائكة كذبت ، و يقول اللّه تعالى : بل اردت ان يقال فلان جواد ، و قد قيل ذلك . و يؤتى بالّذى قتل في سبيل اللّه تعالى : فيقول اللّه ما فعلت ؟ فيقول : امرت بالجهاد في سبيل اللّه فقاتلت
-----------
( 1 ) منهاج البراعة فى شرح نهج البلاغة ج 3 ص 325 .
[ 72 ]
حتّى قتلت ، فيقول اللّه تعالى : كذبت ، و تقول الملائكة كذبت ، و يقول اللّه تعالى : بل اردت ان يقال : فلان جرى شجاع ، فقد قيل ذلك . ثمّ قال رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله : اولئك خلق اللّه تسعرهم نار جهنّم 1 ( و نيز پيامبر اكرم ( ص ) فرموده است : اولين چيزى كه در روز قيامت براى سئوال مطرح ميگردد : 1 انسانى كه قرآن را فرا گرفته و انسانى كه در راه خدا جهاد نموده و انسانى كه مال فراوانى داشته است . خداوند بزرگ به كسى كه قرآن را فرا گرفته است ، ميفرمايد : آيا آنچه را كه به پيامبرم فرستاده بودم ، بتو تعليم نكردم ؟ ميگويد : بلى اى پروردگار من ، خدا ميفرمايد :
چرا به آنچه در قرآن دانستى عمل نكردى ؟ ميگويد : اى پروردگار من ، در اوقات شب و روز قيام به قرآن نمودم . خدا ميفرمايد ، دروغ گفتى ، و فرشتگان نيز ميگويند : دروغ گفتى ، خداوند ميفرمايد : قصد تو اين بود كه گفته شود : فلانى قارى است [ و اين نتيجه را دريافت كردهاى ] و بر تو قارى گفته شده است . صاحب مال را ميآورند ، خداوند به او ميفرمايد : آيا وسعت مال بتو ندادم ، تا آنجا كه ترا نگذاشتم محتاج به كسى باشى ؟ ميگويد : بلى ،
اى پروردگار من ، خدا ميفرمايد : در آن مال كه بتو دادم چه كردى ؟ ميگويد :
كمك به خويشاوندانم كردم و احسان نمودم . خداوند ميفرمايد : دروغ گفتى و فرشتگان نيز ميگويند : دروغ گفتى و خداوند ميفرمايد : بلكه قصد تو اين بود كه بگويند : فلانى سخى است [ و اين نتيجه را دريافت كرده ] و بر تو سخى گفته شده است . آنگاه كسى را كه در جهاد كشته شده است ، ميآورند . و خداوند ميفرمايد : چه كردهاى ؟ ميگويد : تو دستور به جهاد در راه خدا دادى ،
من هم به كشتار برخاستم تا كشته شدم . خداوند متعال ميفرمايد : دروغ گفتى و فرشتگان نيز ميگويند : دروغ گفتى . و خداوند ميفرمايد : بلكه مقصود تو
-----------
( 1 ) مأخذ مزبور ص 325 و 326
[ 73 ]
اين بود كه گفته شود فلانى با جرئت و دلاور است . [ و تو به اين نتيجه رسيدهاى ] و بر تو با جرئت و شجاعت گفته شده است . سپس رسول خدا فرمود : اينان آن آفريدگان خداوندى هستند كه آتش دوزخ آنانرا شعلهور خواهد كرد )
