عمرو بن عاص كيست ؟ و چه كرده است ؟
عمرو بن العاص بن وائل السهمى القرشى ( 50 ه ق 43 ) پدر اين مرد يكى از مسخره كنندگان پيامبر اكرم بوده اهانتهاى فراوانى به آن حضرت ميكرده است . هم او بود كه درباره پيامبر به قريش ميگفت : « اين نسل بريده ( ابتر ) بزودى ميميرد و صدايش قطع ميگردد . خداوند در رد اين تبهكار فرموده است :
اِنَّ شانِئَكَ هُوَ اْلاَبْتَرُ 3 ( دشمن تست كه نسل بريده است ) تاريخ اسلام عمرو بن عاص را معاون معاويه در ستمكارى و حقكشى معرفى كرده است . ما داستان عمرو بن العاص را از ابن ابى الحديد كه با اطلاعات
-----------
( 1 ) شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد ج 1 ص 338
-----------
( 2 ) مأخذ مزبور ص 340
-----------
( 3 ) الكوثر آيه 3
[ 140 ]
تاريخىاش معروف شده است ، نقل ميكنيم : « هنگاميكه على بن ابيطالب ( ع ) پس از خوابانيدن غائله بصره به كوفه وارد شد نامهاى به معاويه نوشت و آن را بوسيله جرير بن عبد اللّه البجلى به معاويه در شام فرستاد . معاويه نامه را خواند و بجهت محتويات نامه اندوهگين شد . اين نامه افكار معاويه را پراكنده ساخت ، براى پاسخ نامه از جرير مهلت خواست تا با گروهى از اهل شام در باره خون عثمان صحبت كرد و آنان نيز پاسخ مثبت و اطمينان به معاويه دادند كه او را يارى خواهند كرد . معاويه ميخواست كمك و اطمينان بيشترى براى وصول به هدف خود دست بياورد ، با برادرش عتبة بن ابى سفيان مشورت نمود عتبه در پاسخ ، عمرو بن العاص را به معاويه توصيه كرد و گفت : هشيارى و حيلهگرى و نظر دادنهاى عمرو را ميدانى . وى در دوران زندگى عثمان از او كنارهگيرى كرد ، بدون ترديد از تو بيشتر كناره گيرى خواهد كرد ، مگر اينكه قيمت دين او را بپردازى و او دين خود را بتو خواهد فروخت ، زيرا او دنيا پرست است . معاويه نظريه عتبه را پسنديد و نامهاى به عمرو بن عاص نوشت :
« تو حتما از داستان على و طلحه و زبير اطلاع پيدا كردهاى . مروان بن حكم با عدهاى از بصره نزد ما آمدهاند . و جرير بن عبد اللّه نامهاى از على آورده كه من به وى بيعت نمايم . من ترا براى خودم در نظر گرفتهام ، بنزد ما بيا ، مسائلى را با تو مذاكره كنم كه سود و صلاح آنها را از دست ندهى . وقتى كه نامه بدست عمرو رسيد ، با دو فرزندش عبد اللّه بن عمرو و محمد بن عمرو به مشورت پرداخت و به آنان گفت : رأى شما چيست ؟ عبد اللّه گفت : رأى من اينست كه پيامبر اكرم ( ص ) از دنيا رفت در حاليكه از تو راضى بود و همچنين دو خليفه بعدى از تو رضايت داشتند . عثمان كشته شد و تو غايب بودى ، در خانه خود بنشين ،
تو كه خليفه نخواهى گشت ، تو بيش از آنكه براى بدست آوردن اندكى از خواستههاى دنيوى جزء اطرافيان معاويه شوى ، مقامى بدست نخواهى آورد تو و معاويه هر دو به مرگ نزديك مىشويد و در عذاب و كيفر شريك و مساوى
[ 141 ]
خواهيد بود . محمد گفت تو شيخ قريشى ، و شأن قريش باتست . اگر كار معاويه راه بيفتد ، موقعيت تو پست خواهد گشت . به مردم شام بپيوند و دستى از دستهاى شاميان باش ، خونخواهى عثمان را بهانه كن ، زيرا بنى اميه بزودى اين ادعا را براه انداخته و دنبال آن را خواهند گرفت . عمرو بن العاص رو به فرزندش عبد اللّه بن عمرو كرد و گفت : اى عبد اللّه تو مرا به چيزى امر كردى كه خير و صلاح دين من در آنست . و تو اى محمد ، مرا به چيزى امر كردى كه خير و صلاح دنياى من در آنست . هنگاميكه شب تاريك گشت ، عمرو بن عاص را شنيدند كه ابيات زير را ميخواند . در اين ابيات نظريه عبد اللّه را چنين توصيف كرده است : عبد اللّه سخنى گفته است كه روح به آن متعلق است ( دين را ترجيح داده است ) .
عبد اللّه ميگويد : شيخ كوچ كرد ( عمرو بن عاص بسوى معاويه رفت ) سپس عمرو غلام خود وردان را كه زيرك و باهوش بود ، خواست و به او گفت :
كوچ كن ، سپس گفت : وسايل سفر را پايين بياور ، بار ديگر گفت : كوچ كن وسايل سفر را پايين بياور [ عمرو ترديد در مسافرت ميكرد ] وردان گفت : اى عمرو ،
ضد و نقيض ميگويى آيا ميخواهى آنچه را كه در دلت ميگذرد بازگو كنم ؟
گفت : بگو . وردان گفت : « دنيا و آخرت در دلت به پيكار برخاستند ، و تو گفتى : آخرت با على بن ابيطالب است بدون دنيا ، در حاليكه آخرت ميتواند دنيا را جبران كند و دنيا با معاويه است ، بدون آخرت و دنيا نميتواند آخرت را تأمين نمايد ، تو ميان اين دو انديشه متضاد قرار گرفتهاى » عمرو گفت :
خدا ترا بكشد ، در فاش ساختن آنچه در دل من ميگذشت ، اشتباه نكردى ، حالا رأى تو چيست ؟ وردان گفت : رأى من اينست كه در خانه خود بنشين ، اگر اهل دين پيروز شوند تو در سايه فضيلت دين زندگى خواهى كرد و اگر اهل دنيا پيروز شوند ، از تو بىنياز نيستند و ترا خواهند خواست . عمرو گفت : حالا ؟ حالا كه عرب از رفتن من به سوى معاويه مطلع شدهاند ؟
[ 142 ]
عمرو كوچ كرد و ابياتى را ميخواند كه ترجمه آنها بقرار زير است :
1 خدا وردان و افشاگرى او را بكشد ، سوگند به حيات تو ، وردان آنچه را كه در درون ميگذشت ، فاش نمود .
2 هنگاميكه دنيا خود را بمن عرضه كرد ، من با حرص و طمع نفسانى خود را به آن عرضه نمودم ، در طبايع بشرى چاپلوسى وجود دارد .
3 نفسى وجود دارد كه عفت و پاكدامنى را مىپذيرد و نفسى ديگر وجود دارد كه حرص و از به آن غلبه مىكند و مرد گرسنه بخوردن كاه پناهنده مىشود .
4 اما در حمايت از على بن ابيطالب ، دينى است كه دنيا در آن شركت ندارد ، و آنديگرى كه معاويه است ، تنها دنيا و سلطه دنيا را دارد .
5 من از روى طمع دنيا را آگاهانه برگزيدم و براى آنچه كه انتخاب كردم ، برهانى ندارم .
عمرو حركت كرد و وارد دستگاه معاويه شد و احتياج معاويه را بر خود تشخيص داده بود ، لذا از او دورى ميجست . هر يك از اين دو بر ديگرى حيله و مكر براه ميانداخت » [ 1 ] سپس ابن ابى الحديد ميگويد : شيخ ما ابو القاسم بلخى رحمه اللّه ميگويد : « گفته عمرو ( دع عنك ) اين سخن را رها كن ، 1 كنايهاى از الحاد است ، بلكه صريح در الحاد است ، يعنى اين سخن بىاصل را رها كن زيرا اعتقاد به آخرت و اينكه آخرت را نميتوان به متاع دنيا فروخت ، از از خرافات است . »
[ 1 ] اين جمله « دع عنك » در داستانى كه نصر بن مزاحم آورده است ، چنين است :
معاويه به عمرو بن عاص ميگويد : من خوش ندارم كه عرب درباره تو بد گوئى كند و بگويد : تو براى دنيا از من حمايت ميكنى . عمرو گفت : « دع عنك » يعنى اين سخن را رها كن .
-----------
( 1 ) شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد ج 2 از ص 61 تا 65
[ 143 ]
اين بود مقدارى از اوصاف و عناصر شخصيتى دو دنيا پرست خونخوار كه براى بدست آوردن رياست چند روزه دنيا دهها هزار خون بيگناه را ريختند و حقوق انسانها را پايمال نمودند و در برابر على بن ابيطالب عليه السلام كه مظهر حق و عدالت و آزادى بود به پيكار برخاستند . ابن ابى الحديد ميگويد : عمرو يكى از آن افراد بود كه در مكه پيامبر اكرم ( ص ) را اذيت ميكرد و دشنام ميداد و سر راهش سنگ ميگذاشت . . . عمرو پيامبر را هجو ميكرد ، پيامبر در حاليكه در نزديكى حجرا سود نماز ميگذارد ، دست بنفرين برداشت و عرض كرد :
الّلهمّ انّ عمرو بن العاص هجانى و لست بشاعر فالعنه بعدد ما هجانى [ 1 ] ( خداوندا ، عمرو بن عاص مرا هجو كرده است و من شاعر نيستم كه او را هجو كنم ، خداوندا ، او را بشماره هجوى كه كرده است لعنت كن ) اين محقق معتزلى در تفسير خطبه 83 [ بشماره چاپ بيروت و 84 بشماره چاپ لبنان دكتر صبحى صالح ] كه در تفسير اين جمله :
عجبا لابن النابغة . . . ( شگفتا ، بر حال عمرو بن عاص فرزند زن زانيه . . . ) از كتاب ربيع الابرار تأليف زمخشرى چنين نقل ميكند : « نابغه ما در عمرو كنيز مردى از قبيله عنره بوده است . اين كنيز در يكى از جنگها اسير گشت و عبد اللّه بن جدعان تيمى ، در مكه او را خريد . اين كنيز زناكار بود ، سپس عبد اللّه او را آزاد كرد . ابو لهب بن عبد المطلب و امية بن خلف جمحى و هشام بن مغيره مخزومى و ابو سفيان بن حرب و عاص بن وائل سهمى در يك طهر
[ 1 ] مأخذ مزبور ج 6 ص 282 نقل از واقدى ، در همين مأخذ ص 291 از زبير بن بكار در كتاب مفاخرات چنين نقل كرده است كه موقعى كه امام حسن مجتبى عليه السلام در مجمعى كه معاويه براى اهانت به امام تشكيل داده بود ، صحبت كرد ، درباره عمرو بن العاص ، چنين فرمود : « امر تو شايع است ، همه ميدانند ، مادرت ترا از پدرى مجهول مبنى بر زنا زاييده است . درباره فرزندى تو چهار مرد را محاكمه كردهاند در نتيجه خونخوارترين و لئيمترين آنان از نظر شخصيت و پليدترين آنان از نظر منصب ،
به مردهاى ديگر پيروز شده و ترا بخود نسبت داده است .
[ 144 ]
( ما بين دو حيض ) با اين زن همخوابگى نمودند و هريك از اين مردهاى پنجگانه ، اين زن را مورد پرسش و گفتگو قرار دادند ، او گفت اين بچه از عاص بن وائل است ، زيرا عاص بن وائل به معاش اين زن بيشتر از ديگران كمك ميكرد ، ولى بچه به ابو سفيان شباهت بيشترى داشت و بيت زير را كه حسان بن ثابت درباره نسب عجيب و غريب عمرو بن العاص سروده است ،
ابو سفيان نيز براى عمرو ميخواند :
ابوك ابو سفيان لا شكّ قد بدت
لنا فيك منه بيّنات الشّمائل
( پدر تو بدون شك ابو سفيان است ، براى ما دلايلى از قيافه تو براى اثبات اين مدعا آشكار است ) ابو عمرو بن عبد البر مؤلف كتاب « الاستيعاب » ميگويد : « اسم اين زن سلمى و لقب وى نابغه است . او دختر حرملة از تيره بنى جلان بن غنرة ، اسير شد و پس از دست بدست گشتن در ميان جمعى از قريش به عاص بن وائل رسيد و عمرو را براى او زائيد . ابو عمرو ميگويد : با يك مردى شرط بندى كردند كه از عمرو بن عاص در حاليكه روى منبر قرار گرفت ، بپرسند كه مادرت كيست ؟
آن مرد از عمرو اين سئوال را كرد ، عمرو در پاسخ گفت : مادر من سلمى دختر حرمله ملقب به نابغه از تيره بنى عنزة . دست مردان عرب به وى اصابت كرد ،
سپس در بازار عكاظ فروخته شد ، خريدار فاكه بن مغيره بود ، سپس عبد اللّه بن جدعان او را خريد ، سپس به دست عاص بن وائل رسيد ، آنگاه مرا زاييد و بزرگ كرد .
اگر شرط بندى كردهاى برو و بگير . . . مبرد ميگويد : عمرو بن عاص به مكه وارد شد و گروهى را ديد كه دور هم نشسته و گفتگو ميكنند ، وقتى كه عمرو وارد شد ،
همه به او نگريستند . عمرو به طرف آنان رفت و گفت : گمان ميكنم درباره من گفتگو ميكرديد ؟ گفتند : بلى ، ما ترا با برادرت هشام بن العاص مقايسه ميكرديم . عمرو گفت : هشام چهار امتياز بر من دارد : يكى اينكه مادر هشام
[ 145 ]
دختر هشام بن مغيره است و مادر من كسى است كه او را ميشناسيد دوم برادرم براى پدرم محبوبتر از من بود . سوم پيش از من اسلام آورد . چهارم او شهيد شد و من ماندهام . . . 1 ما نميخواهيم نامشروع بودن تولد عمرو را معرفى كننده همه شخصيت او قرار بدهيم . زيرا چنين امر جبرى نميتواند تعيين كننده سر نوشت اختيارى او بوده باشد . آنچه كه براى مسائل انسانى اهميت دارد ، كارهاى اختيارى او است كه ميتواند مورد ارزيابى و تحليل قرار بگيرد .
هيچگونه جاى ترديد نيست كه اين مرد شريك معاويه در دگرگون ساختن دين اسلام بوسيله قضايائى بوده است كه با ماهيت و مختصات اسلام تضاد داشت . او است كه با تمام وقاحت علت طرفدارى خود را از معاويه ، مقام دوستى و ثروت اندوزى بيان نموده است . خير الدين زركلى اين انگيزه بيشرمانه عمرو را چنين نقل ميكند « عمر او را والى فلسطين نموده سپس ولايت مصر را به او داد ، او مصر را فتح كرد و عثمان او را عزل نمود . در آن هنگام كه على ( ع ) و معاويه به پيكار يكديگر برخاستند ، عمرو طرف معاويه را گرفته و معاويه در سال 38 هجرى مصر را به عمرو واگذار كرد و ماليات مصر را شش سال در اختيار عمرو گذاشت و عمرو اموال بسيار زيادى اندوخت و سپس در قاهره مرد . » 2 ما براى شناخت شخصيت عمرو ، روياروئى نابكارانه او را با امير المؤمنين ( ع ) در نظر ميگيريم . گفتار و كردار و انديشههاى او را مطرح ميكنيم كه همه آنها بر ضد حق و حقيقت بوده و با مشاركت معاويه ، براى اولين بار ماكياولى گرى را براه انداخته و بدين ترتيب سقوط نهائى شخصيت خود را در تضاد با عالىترين شخصيت رديف عظماى بشرى آشكار ساختهاند .
-----------
( 1 ) شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد ج 6 ص 282 و 283
-----------
( 2 ) الاعلام خير الدين زركلى ج 5 ص 249
[ 146 ]
[ 147 ]
