همه سطوح روانى رهبر رهبران ميشورد
پيشتازان معمولى و سياستمداران حرفهاى بشرى همواره با يك سطح روانى با يكى از چهرههاى مردم روبرو ميگردند . اين سطح روانى عبارتست از مديريت متكى به سلطه و قدرت كور و آن چهره از مردم كه زير سلطه آن سطح روانى قرار ميگيرند ، صورتى از زندگانى دسته جمعى موريانهاى يا زنبور عسلى است .
اگر چنين پيشتازان و سياستمدارانى ، در شغلى كه پيش گرفتهاند ، موفق نشوند ،
همان سطح روانى محدودى كه با چهرهاى محدود از انسانها در تماس و ارتباط بوده است ، در هم و بر هم ميشود . چه شده است ؟ هيچ ، من ميخواستم يك عده جاندار را كه خودشان را انسان ناميدهاند و حرفهاى عجيب و غريب بنام هدف و آرمان اعلاى زندگى و ارزشهاى انسانى ميزنند ، طورى منظم و مرتب كنم كه كلاه يكديگر را نربايند و يكديگر را به ته درها پرت نكنند و هدفى ديگر كه براى من محبوبتر از آن غرض و غايت بوده است ، سلطه و آقايى و سرورى بر آن جانداران بوده است ، بسيار خوب ، حالا كه مرا نمىپذيرند ، كنار ميروم و منتظر فرصتى ديگر ميشوم كه بتوانم باين هدف محبوب خود برسم ، بالاخره نشدهم كه نشد . با كنار رفتن من ، نسل جانور خود خواه كه پايان نمىپذيرد ، و جانورانى هم كه احتياج بيك گاوچران دارند ، عوض نخواهند گشت پياله را بياوريد كه شب ميگذرد يادش به خير ماكياولى اولين و آخرين سخن را در اين باره گفته است ، شما ميگوئيد : من آنقدرها احمقم كه از خود بپرسم : من درباره اين انسانها چه كردهام ؟ اينان كه من
[ 122 ]
بر آنان زمامدارى ميكردم جانور نبودند ، انسان بودند ؟ آيا من مطابق تعهد انسانىام توانستم همه استعدادهاى آنان را كه ممكن بود به فعليت برسند ،
حركت دادم ؟ آيا گوش من ناله ستمديدگان را شنيد ؟ آيا من با ستمكاران مبارزه كردم ؟ آيا شما احتمال ميدهيد يك پيشتاز معمولى و يك سياستمدار حرفهاى تا كنون چنين سئوالاتى از خود كرده است ؟ اما على بن ابيطالب آن رهبر رهبران كاروان انسانيت كه با همه سطوح روانى خود ، با همه ابعاد و چهرههاى انسانى در تماس و ارتباط بوده است ، و پيش از آنكه مردم را مسئول قرار بدهد ، همواره خود را روياروى خويشتن قرار داده و به گفتگو و سئوال و جواب پرداخته است . طورى ديگر ميشورد و طوفان ميكند . [ 1 ] همه سطوح روانى أمير المؤمنين در برابر سقوط و زوال انسانيت در جامعه شوريدن گرفته ، فرياد بر ميآورد ، داد ميزند :
فأين تذهبون 1 ( پس كجا ميرويد ؟ ) چه مقصدى داريد ؟ دردتان چيست ، طبيبتان كدام است ؟
پروردگارا ، خستهام كردهاند ، من براى اينان خير دنيا و سعادت ابديت ميخواهم ، اينان مرا به عنوان وسيلهاى براى اشباع خود خواهىهاى محقر و
[ 1 ] پس از شهادت امير المؤمنين عليه السّلام ، ضرار كه يكى از ياران خاص آن بزرگوار بود ، مسافرتى به شام ميكند ، معاويه او را احضار نموده ، اصرار ميكند كه على ( ع ) را براى من توصيف كن . ضرار ميگويد : « سوگند بخدا ، آن مرد افق بسيار گسترده و دورى در ديدگاهش داشت ، بسيار نيرومند و از قواى فراوانى برخوردار بود . گفتارش جدا كننده حق از باطل و حكمش عين دادگرى بود . علم و حكمت از پيرامونش ميجوشيد و حكمت برين با زبان او سخن ميگفت . خدا را گواه ميگيرم كه بارها در تاريكى شبها ديدم كه دستهايش را حركت ميدهد و آنها را زير و رو ميكند و با خويشتن به گفتگو مىپردازد » . اين گفتگو و سئوال و جواب دائمى با خويشتن است كه امير المؤمنين را شايسته به گفتگو كشيدن انسانها و سئوال از اينكه چه ميخواهند و چگونه ميانديشند ، نموده است .
-----------
( 1 ) التكوير آيه 26 .
[ 123 ]
پستشان ميخواهند . اينان براى من على بن ابيطالب با افكار بىاساس و خواستههاى كودكانه و حيوانىشان قالب ساختهاند كه مرا در آن قالب بيندازند و مطابق دلخواه خود بسازند من هم كه در قالب ساخته اين كوته بينان بيگانه از خود نميروم ،
لذا اينان هم از من خسته شدهاند . اگر به ابراز اين خستگى قناعت ميكردند ،
سهل و آسان بود ، اينان خود را طلبكار ميدانند اين
جغدها بر باز استم ميكنند
پر و بالش بىگناهى ميكنند
پروردگارا جرم من چيست ؟
جرم او اينست كاو باز است و بس
غير خوبى جرم يوسف چيست پس
جغد را ويرانه باشد زاد و بود
هستشان بر باز از آن خشم جهود
كه چرا مىياد آرى تو از آن
لالهزار و جويبار و گلستان
اين سخنان را رها كن : اى مردم ، عدالت بورزيد ، ستم نكنيد ، ارزش كار يكديگر را تباه نكنيد ، شما ميتوانيد بجاى زندگى موريانهاى وارد قلمرو « حيات معقول » شويد ، زندگى آدمى هدفى بس والاتر از خور و خواب و خشم و شهوت دارد ، جهان هستى باين عظمت كه
اگر يك ذره را برگيرى از جاى
خلل يابد همه عالم سراپاى
شوخى و بازيچه نيست ، آهنگ بسيار جدى از قوانين حاكم بر نظم جهان بر ميآيد ، آرى ، اين حرفها را رها كن و سخن ديگر بگو ،
يا چرا يادت بود از آن ديار
يا ز دست و ساعد آن شهريار
در ده جغدان فضولى ميكنى
فتنه و تشويش در ميافكنى
مسكن ما را كه شد رشك اثير
تو خرابه دانى و خوانى حقير
مولوى شايد براى بعضى از مطالعه كنندگان ، اين سؤال مطرح شود كه چرا امير المؤمنين ( ع ) مردم جامعه خود را نفرين ميكند و چرا از خدا ميخواهد كه زمامدار بدى بر آنان مسلط گردد ؟ چنين نفرين و تقاضايى از آن منبع رحمت
[ 124 ]
و محبت بعيد است ؟
پاسخ اين سؤال كاملا روشن است . اين نفرين امير المؤمنين عليه السلام بالاتر از بستن و مهر كردن خدا دلهاى مردم تبهكار را كه بكلى عقل و وجدان خود را تباه كرده است ، نميباشد :
خَتَمَ اللَّهُ عَلى قُلُوبِهِمْ 1 ( خداوند بر دلهاى آنان مهر زده و آنها را از كار انداخته است . ) و بالاتر از نفرت خداوندى نيست كه ميفرمايد :
يُضاهِئُونَ قَوْلَ الَّذينَ كَفَروُا مِنْ قَبْلُ قاتَلَهُمُ اللَّهُ اَنَّى يُؤفَكُونَ 2 ( گفتار كفر آميز آن مسيحيان شبيه به گفتار كسانى است كه پيش از اين كفر ورزيدهاند ، خدا آنانرا بكشد ، بكجا افترا ميزنند ) قُتِلَ الْأَنسانُ ما اَكْفَرَهُ 3 ( كشته شود اين انسان . چه علتى بكفر او وجود دارد ) مگر حضرت نوح پس از آنهمه تبليغ و تكاپو و فداكارى دست به نفرين نميزند قالَ رَبِّ اِنِّى دَعَوتُ قَوْمِى لَيْلاً وَ نَهَاراً . فَلَمْ يَزِدْهُمْ دُعائِى اِلاَّ فِراراً .
وَ اِنِّى كُلَّما دَعَوْتُهُمْ لَتَغْفِرَ لَهُمْ جَعَلُوا اَصابِعَهُمْ فِى آذانِهِمْ وَ اسْتَغْشُوا ثِيابَهُمْ وَ اَصَرُّوا وَ اسْتَكْبَرُوا اِسْتِكْباراً . ثُمَّ اِنِّى اَعْلَنْتُ لَهُمْ وَ اَسْرَرْتُ لَهُمْ اِسْراراً . فَقُلْتُ اسْتَغْفِرُوا رَبَّكُم اِنَّه كانَ غَفَّاراً . يُرْسِلِ السَّماءَ عَلَيْكُمْ مِدْراراً . وَ يُمْدِدْكُمْ بِاَمْوالٍ وَ بَنِينَ وَ يَجْعَلْ لَكُمْ جَنَّاتٍ وَ يَجْعَلْ لَكُمْ اَنْهاراً . ما لَكُمْ لا تَرْجُونَ لِلَّهِ وَقاراً . وَ قَدْ خَلَقُكُمْ اَطْواراً . . . قالَ نُوحٌ ربِّ اِنَّهُمْ عَصَوْنِى وَ اتَّبَعُوا مَنْ لَمْ يَزِدْهُ
-----------
( 1 ) البقرة آيه 7
-----------
( 2 ) التوبه آيه 30
-----------
( 3 ) العبس آيه 17 .
[ 125 ]
مالُهُ وَ وَلَدُهُ اِلاَّ خَساراً . وَ مَكَروُا مَكْراً كُبَّاراً . وَ قالُوا لا تَذَرُنَّ الِهَتَكُمْ وَ لا تَذَرُّنَ وَدّاً وَ لا سُواعاً وَ لا يَغُوثَ وَ يَعُوقَ وَ نَسْراً . وَ قَدْ اَضَلوُّا كَثيراً وَ لا تَزِدِ الظَّالِمينَ اِلاّ ضَلالاً . مِمَّا خَطيئاتِهِمْ اُغْرِقُوا فَأُدْخِلُوا ناراً فَلَمْ يَجِدوُا لَهُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ اَنْصاراً . وَ قالَ نُوحٌ رَبِّ لا تَذَرْ عَلَى الْأَرْضِ مِنَ الْكافِرينَ دَيَّاراً . اِنَّكَ اِنْ تَذَرْهُمْ يُضِلوُّا عِبادَكَ وَ لا يَلِدوُا اِلاَّ فاجِراً اَوْ كَفَّاراً . رَبِّ اغْفِرْ لى وَ لِوالِدَىَّ وَ لِمَنْ دَخَلَ بَيْتِىَ مُؤْمِناً وَ لِلْمُؤْمِنينَ وَ الْمُؤْمِناتِ وَ لا تَزِدِ الظَّالِمينَ اِلاَّ تَباراً 1 ( گفت : پروردگارا ، من قوم خود را شب و روز دعوت [ بسوى تو ] نمودم .
دعوت من نيفزود بر آنان مگر گريز را . و من هر موقع كه آنان را براى بخشايش تو دعوت كردم : انگشتان خود را در گوشها فرو بردند و لباسها بر تن پوشيدند و در لجاجت خود اصرار كردند و تكبر ورزيدند . سپس دعوتم را براى آنان آشكار ساختم و گاهى با دعوت پنهانى آنان را خواندم . و گفتم از پروردگارتان طلب بخشش نمائيد . او بخشاينده است ، نعمتهاى خود را از آسمان براى شما فراوان ميفرستد . و شما را با اموال و فرزندان كمك مينمايد ، براى شما باغها و چشمه سارها بجريان مياندازد . چرا و به چه علت از خدا اميد عظمت نداريد . در حاليكه آن خدا شما را متنوع و داراى مراتب آفريد . گفت پروردگارا ، آنان از من تمرد كردند و از كسى پيروى نمودند كه مال و فرزندش جز خسارت نيفزود . آنان در ميان خود گفتند : خدايانتان را رها نكنيد . و رها نكنيد ود و سواع و يغوث و يعوق و نسر را .
آن تبهكاران جمع فراوانى را گمراه كردند و براى ستمكاران جز گمراهى نميافزايد . آنان در نتيجه گناهانشان غرق شدند و داخل آتش گشتند و در برابر خدا يارانى براى خود پيدا نكردند . نوح گفت : پروردگارا ، در روى زمين احدى از كفار را رها مفرما . اگر آنان را رها بسازى ، بندگانت را گمراه نموده )
-----------
( 1 ) نوح از آيه 5 تا 14 و از آيه 21 تا 28
[ 126 ]
و جز فاجر و كافر نخواهند زاييد . پروردگارا ، من و پدرانم و هر كس را كه به حيطه من وارد شود و همه مردان و زنان با ايمان را ببخش و براى ستمكاران جز نابودى نخواهد افزود ) مشابه همه جريانات فوق بر امير المؤمنين عليه السلام رخ ميدهد ، او صبر ميكند ، شكيبائى ميورزد ، براى گستردن عدالت پيش پاى همه آنان تلاش مينمايد ، شب و روز خود را وقف آسايش آنان ميكند . از هر طرف وصله ميكند ،
از طرف ديگر پاره ميشود . عالىترين حكمت الهى را بر گوش آنان ميخواند ،
مانند ضعيفترين افراد بر روى زمين مىنشيند . بازور بازوى خود چشمهها بجريان مياندازد ، مزارع را شاداب ميسازد . اندوختهاى از دنياى آنان جز لباسى كه در تن دارد و خود آنرا ميشويد و گاهى كامل خشك نشده آنرا ميپوشد .
در عبادت معبود تا به مقام ولايت كبرى پيش ميرود . همه اين تلاشها و تكاپوها را مردم اجتماعش مىبينند و ميدانند و همگى بر آن عظمتها اتفاق نظر دارند .
با اينحال ميگويند : ما مقام ميخواهيم ما لذت ميجوئيم ما سود ميخواهيم بگذار معاويه هر كارى را دلش ميخواهد انجام بدهد بگذار معاويه همه قواى حياتى مسلمانان را در راه زورگوئى خود مصرف نمايد بگذار بنى اميه شهوت پرست و نژاد پرست و مقام پرست را تا حد معبوديت ببالا ببرد و مردم را بردگان آنها بسازد . آيا على بن ابيطالب از اينهمه تبهكارى و وقاحت ننالد و فرياد بر نياورد .
اينكه امير المؤمنين براى آن رذل صفتان پست سيرت آرزوى زمامدارى بد و تبهكار مينمايد ، در حقيقت سرعت بروز نتايج جبرى اعمالشان را آرزو ميكند ، نه اينكه براى انسانهاى قابل تربيت و تعليم ، مربى بد ميخواهد . 24 ، 25 اما و اللّه لوددت انّ لى بكم الف فارس من بنى فراس بن غنم
هنا لك لو دعوت اتاك منهم
فوارس مثل ارمية الحميم
( هشيار باشيد ، سوگند بخدا ، دوست دارم كه بجاى شما ، هزار مرد سوار
[ 127 ]
از قبيله بنى فراس بن غنم داشتم ) « در چنين موقعيتى كه من دارم اگر آنان را ميخواندى سوارانى از آنان مانند ابرهاى تندرو تابستانى به كمك تو ميشتافتند )
