راهى را پيش بگيريم كه آفريننده راه و مقصد معين كرده است
راهى بزن كه آهى بر ساز آن توان زد
شعرى بخوان كه بر او رطلى گران توان زد
بر آستان جانان گر سر توان نهادن
گلبانگ سر بلندى بر آسمان توان زد
حافظ همچنانكه در مباحث گذشته گفتيم ، چه بدانيم و چه ندانيم ، چه بخواهيم و چه نخواهيم ما در حال حركتيم و از اينكه مقصدهايى را كه در سر راهمان مىبينيم ، نه از نظر منطق ما را اشباع مينمايد و از نظر دريافتهاى وجدانى ،
بخوبى روشن ميگردد كه حركت ما بنى نوع آدم رو به مقصد والاترى است :
نيك بنگر ما نشسته ميرويم
مى نبينى قاصد جاى نويم
پس مسافر آن بود اى ره پرست
كه مسير و روش در مستقبل است
مولوى نيز چنانكه در آن مباحث متذكر شديم ، بعضى از افراد بشر آنقدر در نادانى و خود خواهى غوطهور است كه اصلا نميداند حركت ميكند يا نه ، برخى ديگر ميداند كه حركت ميكند ، ولى نميداند كه آيا با اين حركت راهى را طى مينمايد و رو به آيندهايست كه همه گفتار و كردار و انديشه و حتى خواستههاى
[ 96 ]
عملى نشده او را بعنوان محصول زندگانيش در جلو ديدگان او مجسم خواهد ساخت و نميداند كه در آن حال كه او به انسانهائى كه خود را كاروان راهى تعيين شده رو به مقصد دانسته و پيش ميروند ، مىخندد ، نظم و واقعيت جهان هستى نيز بر او مىخندد .
گروهى ديگر از انسانها ديده ميشوند كه بطور اجمال ميدانند كه « بازى به اين درازى » نميشود .
كار من و تو بدين درازى
كوتاه كنم كه نيست بازى
نظامى گنجوى ولى كبر و غرور و نخوتشان نميگذارد كه در تشخيص راه و مقصد ، به رهروان واقعى اين راه مراجعه كنند و نشانهاى راستين اين راه را از آنان دريابند .
اينان گاهى به عقل خود تكيه ميكنند . كدام عقل ؟ عقل نظرى جزئى . عقل نظرى جزئى كدامست ؟ عقل نظرى جزئى همان است كه با مقدارى مفاهيم اتخاذ شده از رابطه حواس با سطوح ظاهرى طبيعت ، همه مشكلات را ميخواهد حل و فصل نمايد ، با اينكه مىبيند هنوز سند صحيحى براى اثبات حاكميت مطلق خود ارائه نداده است . زيرا اگر از اين عقل بپرسيد چيست سند حاكميت مطلق تو ؟ اگر بگويد : من خودم اين دور است كه تناقض صريح در بر دارد . يا مصادره به مطلوب است كه عبارتست از تكرار ادعا براى اثبات ادعا كه خود عقل آن را امكان ناپذير ميداند . از طرف ديگر از اين عقل بايد پرسيد اين همه مكتبها و جهان بينىها و معتقدات ضد و نقيض كه بشر را كلافه كرده است ، از كجا ناشى شده است ؟ مگر نه اينست كه همه آنها تو را پشتيبان خود قرار ميدهند ؟ به اضافه اينكه عظماى معرفت بشرى نه تنها حاكميت مطلق عقل نظرى را نمىپذيرند و براى فعاليت آن حدود معينى را مشخص مينمايند ، بلكه گروهى چشمگير از اين عظماء ميگويند :
از رهبرى عقل به جائى نرسيديم
پيچيدهتر از راه بود راهبر ما
[ 97 ]
عقل سر تيز است ليكن پاى سست
زانكه دل ويران شدست و تن درست
آزمودم عقل دور انديش را
بعد از اين ديوانه سازم خويش را
عقل بند رهروان است اى پسر
آن رها كن ره عيانست اى پسر
آنزمان چون عقلها درباختند
بر رواق عشق يوسف تاختند
عقلشان يكدم ستد ساقى عمر
سير گشتند از خرد باقى عمر
مولوى گروهى ديگر در لجن هوى و هوسها و شهوات چنان غوطهورند كه با اينكه اجمالا ميدانند : حركت آنان در راهى با معنا و رو به مقصدى است توانائى تشخيص راه و مقصد را از دست داده ، مقلدان محضى هستند كه ميگويند :
پيشتازان ميروند ، ما هم بدنبالشان ميرويم ، آنان بهتر از ما ميدانند و ما در تشخيص راه و مقصد ، تكليفى ديگر نداريم . متأسفانه اين گروه از نظر كميت بقدرى فراوانند كه وحشت انگيزند . امير المؤمنين عليه السلام اين گروه را باصطلاح همج الرعاع معرفى مينمايد . مولوى دو صد لعنت بر اينان فرستاده است :
خلق را تقليدشان بر باد داد
اى دو صد لعنت بر اين تقليد باد
و گويا فروغى بسطامى است كه اين گروه را حيوان و نادان مينامد :
خدا خوان تا خدا دان فرق دارد
كه حيوان تا به انسان فرق دارد
محقق را مقلد كى توان گفت
كه دانا تا به نادان فرق دارد
جمعى ديگر مىگويند : ما راه و مقصدى جز همين بايستگىها و شايستگيهائى كه هر يك از اقوام و ملل براى تنظيم زندگانى اين چند روزه تشخيص داده و آنها را بصورت قوانين و آداب و رسوم استنباط و بمرحله اجرا در مىآورند ، نمىشناسيم . مدعاى اين جمع را يك شاعر معاصر در چند بيت متذكر شده است :
گر بدانم كه جهان دگريست
و ز پس پرده همانا خبريست
[ 98 ]
ننهم دل به هوى و هوسى
و اندرين نشئه نمانم نفسى
ايدريغا كه بشر كور و كر است
وز سر انجام جهان بيخبر است
كاش بودى پس مردن چيزى
حشرى و نشرى و رستاخيزى
مخبران را ز دليل امساكست
گفتههاى همه شبهتناكست
انبياء حرف حكيمانه زدند
از پى نظم جهان چانه زدند
اين هم يك منطق است كه مىگويد : اگر افراد بشرى بچههاى خوبى باشند و كفش و كلاه يكديگر را نربايند و به تقليد از موريانهها ، خيابانهاى خوبى بسازند ، منابع انرژى منظومه شمسى را تمام كنند و معادن را بكاوند و مقدارى از آنها را گلوبند و دستبند و ديگر زيور آلات نموده ، با بكار بردن آنها ، براى خود ارزش بوجود بياورند و مقدارى ديگر از آن معادن را بصورت اسلحه براى در آورند كه هر وقت حوصلهشان سر رفت بجان هم بيفتند ، هزارها بلكه ميليونها انسان را به خاك و خون به غلطانند . انسان بحد نصاب خود رسيده است خدا كند يك سرگرمى خوب و دراز مدت براى بشر بوجود بيايد ، و الا اين دفعه براى سرگرمى خود ، صحبت كشتن در حدود يك ميليارد انسان در كار است مسلم است كه منطق مزبور سرگرمى فوق را بطور حتم لازم دارد .
اشتباه اين گروه تنها در يك چيز است و آن اينست كه خود را به پاسخ دادن از اين سؤال « از كجا آمدهايم ؟ براى چه آمدهايم ؟ بكجا ميرويم ؟ » ملزم نميداند .
يكى از شگفتىهاى قرآن موضوع راه است كه با كلماتى گوناگون آن را مطرح نموده است ، كه روى سه كلمه از آنها سخت تكيه شده است :
1 سبيل ، 138 آيه 2 صراط ، 42 آيه 3 طريق ، 3 آيه 1 سبيل در حدود 138 آيه با ملاحظه مجموع آياتى كه كلمه سبيل در آنها آمده است ، اين مطلب فوق العاده اساسى روشن ميگردد كه هر انسانى در هر حالى كه هست ، در حال حركت در راهى است ، چه بداند و چه نداند ، چه بخواهد و چه نخواهد . اين مطلب با نظر به واقعيت جهان هستى و نظم و قانونى كه در
[ 99 ]
آن حكمفرما است ، و با نظر به يك هدف اعلا براى اين جهان كه بدون پذيرش آن ، هيچگونه جهان بينى همه جانبهاى وجود نخواهد داشت و با نظر به قانون عمل و عكس العمل ، واقعىترين مطلبى است كه هيچ فلسفهاى نميتواند آن را ناديده بگيرد . بنابر اين منطق قرآن ، همه انسانها در راه و مشغول حركت رو به مقصدى ميباشند . پس از اين مقدمه ، مىپردازيم به گروه بندى آيات مربوط به سبيل .
گروه يكم ميگويد : راهى كه خدا به وسيله پيامبران و عقول سليم و وجدانهاى پاك ، پيش پاى بشر گسترده است ، راه رشد است :
وَ قالَ الَّذى آمَنَ يا قَوْم اتَّبِعُونِ اَهْدِكُمْ سَبيلَ الَّرشادِ 1 و آن شخصى كه ايمان آورده بود [ به قوم خود در مصر ] گفت : اى قوم من ، از من پيروى كنيد ، من شما را به راه رشد هدايت ميكنم . ) فَمَنْ اَسْلَمَ فَاوُلئِكَ تَحَرَّوْا رَشَداً 2 ( هر كس كه اسلام را پذيرفته است ،
آنان با كوشش و تكاپو رشد را دريافتهاند ) گروه دوم كفر و انحراف از مسير كمال ، راه ضلالت است :
وَ مَنْ يَتَبَدَّلِ الْكُفْرَ بِالْإيمانِ فَقَدْ ضَلَّ سَواءَ السَّبيلِ 3 ( هر كس كه ايمان را به كفر مبدل بسازد ، از راه معتدل گمراه و منحرف گشته است ) فَمَنْ كَفَرَ بَعْدَ ذلِكَ مِنْكُمْ فَقَدْ ضَلَّ سَواءَ السَّبيلِ 4 ( پس هر كسى از شما پس از اين كفر بورزد از راه معتدل گمراه و منحرف گشته است . ) قُلْ هَلْ اُنَبِّئُكُمْ بِشَرٍّ مِنْ ذلِكَ مَثُوبَةً عِنْدَ اللَّهِ مَنْ لَعَنَهُ اللَّهُ وَ غَضِبَ عَلَيْهِ وَ جَعَلَ مِنْهُمُ الْقِرَدَةَ وَ الْخَنازيرَ وَ عَبَدَ الطَّاغُوتِ اوُلئِكَ شَرٌّ مَكاناً وَ اَضَّلُ عَنْ
-----------
( 1 ) غافر آيه 38
-----------
( 2 ) الجن آيه 14
-----------
( 3 ) البقرة آيه 108
-----------
( 4 ) المائده آيه 12
[ 100 ]
سَواءِ السَّبيلِ 1 ( به آنان بگو : آيا به بدتر از اين اهل كتاب منحرف از نظر پاداش در نزد خدا بشما خبر بدهم ؟ كسانى هستند كه خدا به آنان لعنت و غضب نموده و كسانى از آنانرا ميمون و خوك قرار داده است و كسى كه طاغوت را مىپرستد . آنان داراى بدترين موقعيت و گمراهترين مردم از راه معتدلند ) گروه سوم راهى را كه خداوند پيش پاى بشر گسترده است ، از روى حكمت بالغه است كه قابل اثبات با حكمت است :
اُدْعُ اِلى سَبيلِ رَبِّكَ بِالْحِكْمَةِ وَ المَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَ جادِلْهُمْ بِالَّتى هِىَ اَحْسَنُ 2 ( مردم را به راه پروردگارت با حكمت و موعظه نيكو دعوت كن [ اگر احتياجى به مجادله باشد ] با آنان با بهترين وجه مجادله نما ) گروه چهارم كسانى كه بجهت تبهكاريها و انحرافاتى كه مرتكب شدهاند و در نتيجه خداوند متعال آنانرا گمراه ساخته است . راهى پيدا نخواهند كرد :
وَ مَنْ يُضْلِلِ اللَّهُ فَلَنْ تَجِدَ لَهُ سَبيلاً 3 ( و كسى را كه خدا گمراه كند ،
راهى براى او پيدا نخواهى كرد ) توضيح در مباحث گذشته گفتيم كه گروه فراوانى از مردم جوامع نميدانند كه در حركتند و ميروند ، بنشينند ميروند ، بخوابند ميروند ، ميخكوب در حيوانيت شوند ميروند ، بخندند ميروند ، بگريند ميروند ، در هر حال كه باشند ميروند ، ولى براى اين رفتن عنوان راه قائل نيستند ، آرى ، كسى كه در زندگانى مقصدى ندارد ، راه هم ندارد ، زيرا .
راه آن باشد كه پيش آيد شهى
مولوى
-----------
( 1 ) المائده آيه 60
-----------
( 2 ) النحل آيه 125
-----------
( 3 ) النساء آيه 143
[ 101 ]
چنانكه بينى آن باشد كه او بوئى برد
بوى او را جانب كوئى برد
مولوى شما درباره شيوع و رواج تخدير در سر تا سر تاريخ در همه جوامع چگونه مىانديشيد ؟ آيا احتمال نميدهيد كه هر گاه هشيارى بشرى در حال اعتدال بجريان بيفتد ، اين سئوال را مطرح خواهد كرد كه « كجا ميروى ؟ » اين راه را كه پيش گرفتهاى بكجا خواهد انجاميد ؟ اصلا چه معنى دارد كه خود را به نفهمى زده و بگويى : من مىجنبم و در حركتم ، ولى نه از مقصد سر در ميآورم و نه از راهش . آدميان از اين گفتگوهاى اسرار آميز بطور فراوان با خويشتن دارند .
وقتى كه از پاسخ صحيح ناتوان بمانند ، ميگويند :
مى خور كه ازين فسانهها كوته نيست
منسوب به خيام
جمله عالم ز اختيار و هست خود
ميگريزد در سر سرمست خود
ميگريزند از خودى در بيخودى
يا به هستى يا به شغل اى مهتدى
تا دمى از هوشيارى وارهند
ننگ خمر و بنگ بر خود مىنهند
مولوى گروه پنجم چنانكه مركز حقيقى دائره بيش از يك نقطه ندارد ، مقصد والاى « حيات معقول » هم يك راه بيشتر ندارد :
وَ اِنَّ هَذا صِراطى مُسْتَقيماً فَاتَّبِعوُهُ وَ لا تَتَّبِعُوا السُّبُلَ فَتَفَرَّقَ بِكُمْ عَنْ سَبيلِهِ 1 ( و اينست راه مستقيم من ، از آن پيروى كنيد و از راههاى مختلف تبعيت ننمائيد كه شما را از راه خداوندى پراكنده ميكنند . ) درست است كه :
-----------
( 1 ) الانعام آيه 153
[ 102 ]
هر دل سوزان هزاران راه دارد سوى تو
اينهمه ره را تو پايانى ندانم كيستى
على صائبى ولى اين به آن معنى نيست كه هر يك از اين هزاران راه مانند راههاى هندسى كه در بعد هندسى كشيده شده است ، با مقصدهاى متضادى بيك حقيقت ميرسند ، بلكه منظور اينست كه سمت حركت در مسير انَّا لِلَّهِ وَ اِنَّا اِلَيْهِ راجِعُونَ ( ما همه از آن خدائيم و بسوى او بر ميگرديم ) يكى است و آن عبارت است از حق به سوى حق با حق و اختلاف در راهها ناشى از اختلاف زمانها و محيطها و درك و شعور و موضع گيرىهاى ويژهاى است كه دامنگير همه افراد بشرى است . مولوى گام را از اين هم فراتر گذاشته ميگويد :
اگر چه راهها متضاد هم جلوه كند ، باز سمت و مقصد يكى است :
گه چنين بنمايد و گه ضد اين
جز كه حيرانى نباشد كار دين
نه چنان حيران كه پشتش سوى اوست
بل چنين حيرت كه محو و مست دوست
و آن دسته از آيات قرآنى كه مشيت الهى را در تنوع قوانين و تكاليف متذكر ميگردد بهمين معنى است كه مطرح نموديم :
لِكُلِّ اُمَّةٍ جَعَلْنا مَنْسَكاً هُمْ ناسِكُوهُ 1 ( براى هر امتى تكليفى قرار دادهايم ،
آنرا بجاى مىآورند ) با همه اين اختلافات مبدء و مقصد حركت عبارتست از :
قُلْ اِنَّ صَلواتى وَ نُسُكى وَ مَحْياىَ وَ مَماتِى لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمينَ 2 ( بگو به آنان ، نماز من و عبادت من و زندگى و مرگ من همه از آن خدا است ) .
در آن آيات قرآنى كه كلمه صراط بكار رفته است 45 مورد است كه در 33 مورد با صفت مستقيم آمده است ( صراط مستقيم ) و در همه اين موارد راه رشد
-----------
( 1 ) الحج آيه 67
-----------
( 2 ) الانعام آيه 162
[ 103 ]
و كمال و « حيات معقول » و دادگرى صراط مستقيم معرفى شده است . در سوره الفاتحه تفسيرى كه درباره صراط مستقيم شده است ، چنين است :
صراطَ الَّذينَ اَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ وَ لاَ الضَّاليّنَ 1 ( صراط مستقيم راه كسانى است كه به آنان انعام فرمودهاى ، آنان نه مورد غضب الهىاند و نه گمراهان ) .
حال بايد ببينيم چه كسانى هستند كه خداوند به آنان احسان و عنايت فرموده است ؟ در سوره مريم پس از آياتى كه پيامبرانى را يادآور ميشود ( ابراهيم ، اسحق ، يعقوب ، موسى ، هارون ، اسماعيل ، ادريس ) و هر يك از آنان را با اوصاف عالى توصيف مينمايد . اين آيه وجود دارد كه اُولئِكَ الَّذينَ اَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ مِنَ النَّبِيّينَ مِنْ ذرِّيَةِ آدَمَ . . . 2 ( آنان كسانى هستند كه خدا بر آنان احسان و عنايت فرموده است از پيامبران از از نسل آدم . . . ) امير المؤمنين عليه السلام ميفرمايد : « و با آن واقعيات قيام كنيد كه به شما مربوط است »
