فهرست مطالب
متن خطبه شصت و چهارم 3 و 4
ترجمه خطبه شصت و چهارم 5
تفسير عمومى خطبه شصت و چهارم 7
فاتقوا اللّه عباد اللّه و بادروا آجالكم باعمالكم و ابتاعوا ما يبقى لكم
بما يزول عنكم و ترحلوا و قد جد بكم و استعدوا للموت فقد اطلكم 7
از خورشيد زندگى در راه كمال برخوردار شويد كه مرگ بر همه شما سايه افكنده است 7
و كونوا قوما صيح بهم فانتبهوا و علموا ان الدنيا ليست لهم بدار فاستبدلوا 8
از همه در و ديوار جهانى كه در آن زندگى ميكنيم فرياد هشدار شنيده ميشود 8
فان اللّه سبحانه لم يخلقكم عبثا و لم يترككم سدى 10
احساس بيهودگى و پوچى در اين زندگانى يا ناشى از اختلالات روانى است و يا ناتوانى از درك حقايقى كه در مقابل ديدگان انسانى گسترده است 11
و ما بين احدكم و بين الجنة او النار الا الموت ان ينزل به 14
خطاى ما در درك زمان ، قيامت و بهشت و دوزخ را با فاصله بينهايت براى ما مطرح مينمايد 14
و ان غاية تنقصها اللحظة و تهدمها الساعة لجديرة بقصر المدة و ان غائبا يحدوه الجديدان : الليل و النهار لحرى بسرعة الاوبة 16
حال كه لحظهها پشت سر هم از آينده ميرسند و بدون توقف بگذشته ميخزند ، آينده هر اندازه هم كه طولانى و ممتد بوده باشد پايانش نزديك است 16
و ان قادما يقدم بالفوز او الشقوة لمستحق لا فضل العدة فتزودوا فى الدنيا من الدنيا ما تحرزون به انفسكم غدا 17
آنچه كه پيش خواهد آمد با يكى از دو حالت خواهد بود 17
فاتقى عبد ربه نصح نفسه ، و قدم توبته غلب شهوته فان اجله مستور عنه و امله خادع له و الشيطان موكل به يزين له المعصية ليركبها و يمنيه التوبة ليسوفها 19
خيرخواهى درباره خويشتن و شتاب براى توبه و پيروزى بر شهوت از عالىترين
[ 306 ]
علامات تقوى است 19
اذا هجمت منيته عليه اغفل ما يكون عنها . فيا حسرة على كل ذى غفلة ان يكون عمره عليه حجة و ان تؤديه ايامه الى الشقوة 26
آن پشيمانى تباه كننده كه سودى نخواهد بخشيد 27
چگونه عمر آدمى حجتى بر خسارت او ميگردد ؟ 27
بيائيد رابطه حيات خودمان را با زمان و مختصات آن تصفيه كنيم 30
رابطه مستقيم تأثير زمان با مقدار و كيفيت رشد روانى آدمى 34
و نسئل اللّه سبحانه ان يجعلنا و اياكم ممن لا تبطره نعمة و لا تقصر به عن طاعة ربه غاية . و تحل به بعد الموت ندامة و كابة 38
اشباع نامشروع شكم و شهوات ، روح آدمى را در گرسنگى غذاى حيات و تشنگى معرفتى آن تباه ميكند 38
خداوندا ، عنايات ربانى خود را شامل حال ما فرما ، تا نعمتهاى ترا وسيله نكبت ننموده و اين عامل عبادت را به عامل معصيت تبديل نكنيم 39
متن خطبه شصت و پنجم 42 41
ترجمه خطبه شصت و پنجم 43
خطبهايست از آنحضرت و در اين خطبه مباحثى لطيف از علم الهى آمده است 43
تفسير عمومى خطبه شصت و پنجم 45
الحمد للّه الذى لم تسبق له حال حالا فيكون اولا قبل ان يكون آخرا و يكون ظاهرا قبل ان يكون باطنا 45
تحول و دگرگونيها راهى بمقام شامخ الهى ندارند 45
كل مسمى بالوحدة غيره قليل و كل عزيز غيره ذليل و كل قوى غيره ضعيف و كل مالك غيره مملوك و كل عالم غيره متعلم و كل قادر غيره يقدر و يعجز 49
هر چه كه غير از آن ذات اقدس واحد ناميده شود كم است 49
هر عزيزى جز او ذليل و محقر و هر نيرومندى غير از او ناتوان است 50
و هر مالكى جز او مملوك و هر دانائى جز او فراگيرنده و هر قدرتمندى غير از او گاهى توانا و گاهى عاجز است 53
و هر عالمى غير از او فراگيرنده و محتاج به آموزش است 56
و هر قدرتمندى غير از او گاهى توانا و گاهى عاجز است 58
و كل سميع غيره يصم عن لطيف الاصوات و يصمه كبيرها و يذهب عنه ما بعد منها و كل بصير غيره يعمى عن خفى الالوان و لطيف الاجسام 60
و كل ظاهر غيره غير باطن و كل باطن غيره غير ظاهر 60
هر موجودى در موقعيتى كه قرار دارد نميتواند با موقعيت مقابل آن ، موصوف باشد 61
آيا اصل تعين واقعى ما را به پذيرش دو اصل ارسطوئى مجبور ميسازد ؟ 62
[ 307 ]
لم يخلق ما خلقه لتشديد سلطان و لا تخوف من عواقب زمان و لا استعانة على مشاور و لا شريك مكاثر و لا ضد منافر و لكن خلائق مربوبون و عباد داخرون 70
غنا و بىنيازى مطلق خداوندى از آفريدن مخلوقات 70
لم يحلل فى الاشياء فيقال هو فيها كائن و لم يناعنها فيقال هو منها بائن 72
لم يؤده خلق ما ابتدء و لا تدبير ماذرا و لا وقف به عجز عما خلق و لا ولجت عليه شبهة فيما قضى و قدر بل قضاء متقن و علم محكم و امر مبرم 72
انديشه درباره خلقت كائنات و عمل آفرينش ، خدا را خسته نساخت 73
المأمول مع النقم المرهوب مع النعم 73
هيچ شكستگى در درون انسان بوجود نمىآيد مگر اينكه آدمى به نظاره قدرت مطلقهاى كه ميتوان آن شكست را جبران نمايد اميدوار است و هيچ تاريكى فضاى درون را اشغال نمىكند مگر اينكه روزنه نورى اگر چه ضعيف باشد از يأس مطلق جلوگيرى مىنمايد 74
متن خطبه شصت و ششم 77 76
ترجمه خطبه شصت و ششم 78
اين خطبه در تعليم جنگ و كارزار است و مشهور است كه اين خطبه را در ليلة الهرير يا نخستين ديدار با سپاهيان شام در صفين فرموده است 78
تفسير عمومى خطبه شصت و ششم 78
معاشر المسلمين ، استشعروا الخشيه 80
اى سربازان الهى ، اينجا ميدان جنگ است ، هيچ حركتى را بدون خشيت الهى انجام ندهيد 80
تجلببوا السكينة 90
چند لحظه درباره هدف از جهاد بينديشيد و در كمال آرامش تلاش كنيد 90
و عضوا على النواجذ فانه ابنى للسيوف عن الهام 91
و اكملوا للامة و قلقلوا السيوف فى اغمادها قبل سلها و الحظو الخزر و اطعنوا الشزر و نافحوا بالظبا و صلوا السيوف بالخطا 91
توجه به ضرورتهاى جنگى در موقع جهاد اهميت حياتى دارد 91
و اعلموا انكم بعين اللّه و مع ابن عم رسول اللّه فعاودوا الكر و استحيوا من الفرفانه عارفى الاعقاب و نار يوم الحساب 92
بدانيد كه خداوند شما را در اين تكاپو كه در مرز زندگى و مرگ مىكنيد مىبيند 93
و طيبوا عن انفسكم نفسا و امشوا الى الموت مشيا سحجا 93
و عليكم بهذا السواد الاعظم و الرواق المطنب فاضربوا شبجه فان الشيطان كامن فى كسره و قد قدم للوثبة يدا و اخر للنكوص رجلا 94
[ 308 ]
همه همتها و فعاليتهايتان متوجه آن جايگاه انبوه دشمن باشد 94
فصمدا صمدا حتى ينجلى لكم عمود الحق و انتم الاعلون و اللّه معكم و لن يتركم اعمالكم 95
نور پرفروغ حق در مقاومت شديد در برابر دشمنانتان بر شما خواهد تابيد 95
متن خطبه شصت و هفتم 97
ترجمه خطبه شصت و هفتم 98
از سخنان آن حضرت است 98
تفسير عمومى خطبه شصت و هفتم 99
فهلا احتججتم عليهم بان رسول اللّه صلى عليه و آله و سلم وصى بان يحسن الى محسنهم و يتجاوز عن مسيئهم ؟ قالوا و ما فى هذا من الحجة عليهم ؟
فقال عليه السلام : لو كانت الامامة فيهم لم تكن الوصية بهم 99
ثم قال فماذا قالت قريش ؟ قالوا احتجت بانها شجرة الرسول صلى اللّه عليه و آله و سلم . فقال عليه السلام : احتجوا بالشجرة و اضاعوا الثمرة . 100
غايت و هدف از درخت ميوه آن است 101
متن خطبه شصت و هشتم 113
ترجمه خطبه شصت و هشتم 114
سخنى است از آنحضرت هنگاميكه مصر را به محمد بن ابى بكر واگذار فرمود و در مصر آشوبى برپا شد و محمد كشته شد 114
تفسير عمومى خطبه شصت و هشتم 115
متن خطبه شصت و نهم 118
ترجمه خطبه شصت و نهم 119
سخنى است از آن حضرت كه در سرزنش بعضى از يارانش فرموده است 119
تفسير عمومى خطبه شصت و نهم 120
كم اداريكم كما تدار البكار العمدة و الثياب المتداعية كلما حيصت من جانب تهتكت من آخر 120
كلما اطل عليكم منسر من مناسر اهل الشام اغلق كل رجل منكم بابه و انجحر انجحار الضبة فى جحرها و الضبع فى و جارها 122
ترس و وحشت از چيست ؟
[ 123 ]
الذليل و اللّه من نصرتموه و من رمى بكم فقد رمى بافوق باصل . انكم و اللّه لكثير فى الباحات ، قليل تحت الرايات 124
و انى لعالم بما يصلحكم و يقيم اودكم و لكنى لا ارى اصلاحكم بافساد نفسى 125
[ 309 ]
اين خيال باطل را از مغز خود دور كنيد كه براى تحصيل رضايت و خوشنودى شما ، خود را فاسد كنم 125
اضرع اللّه خدودكم و اتعس جدودكم لا تعرفون الحق كمعرفتكم الباطل و لا تبطلون الباطل كابطالكم الحق 127
اى تبهكاران خودستيز ، چرا رابطه حيات خود را با حق بريده و بباطل پيوستهايد ؟
[ 127 ]
متن خطبه هفتادم 129
ترجمه خطبه هفتادم 130
در سحرگاه روزى كه ضربت شهادت بر تارك مباركش زده شد ، فرموده است 130
تفسير عمومى خطبه هفتادم 131
ملكتنى عينى و انا جالس فسنح لى رسول اللّه صلى اللّه عليه و آله و سلم 131
متن خطبه هفتاد و يكم 136
خطبهايست از آنحضرت در سرزنش اهل عراق و در اين خطبه آنان را به ترك جهاد و يارى كه نزديك بود كار صفين را تمام كند سرزنش مينمايد و پاسخ تهمت دروغ را [ كه با كمال وقاحت بآن حضرت ميزدند ] ميفرمايد 137
تفسير عمومى خطبه هفتاد و يكم 138
اما بعد يا اهل العراق فانما انتم كالمراة الحامل حملت فلما اتمت املصت و مات قيمها و طال تايمها و ورثها ابعدها 138
دوران باردارى را سپرى كرديد ، ولى محصول را ضايع و خود را بىسرپرست تلقى نموديد
[ 138 ]
اما و اللّه ما اتيتكم اختيارا و لكن جئت اليكم سوقا 139
داستان جنگ جمل بود كه مرا بحركت بسوى شما وادار كرد 139
و لقد بلغنى انكم تقولون : على يكذب قاتلكم اللّه تعالى فعلى من اكذب ؟ اعلى اللّه ؟ فانا اول من آمن به ، ام على نبيه ؟ فانا اول من صدقه 141
وقيحترين افترايى كه پليدترين نادانى و بيشرمى افتراء زننده را اثبات ميكند 141
كلا و اللّه ، لكنها لهجة غبتم عنها و لم تكونوا من اهلها ، ويل امه كيلا بغير ثمن ، لو كان له وعاء و لتعلمن نباه بعد حين 143
آيا كفاره كوتهنظرى و بىظرفيتى ، بستن افتراء به اولياء اللّه است ؟ 143
متن خطبه هفتاد و دوم 146 145
ترجمه خطبه هفتاد و دوم 147
خطبهايست از آنحضرت 147
[ 310 ]
در اين خطبه درود به پيامبر اكرم صلى اللّه عليه و آله را بر مردم تعليم ميدهد و در اين خطبه بيانى است از صفات خداوند سبحان و صفت پيامبر اكرم و دعا براى او 147
تفسير عمومى خطبه هفتاد و دوم 149
اللهم داحى المدحوات و داعم المسموكات و جابل القلوب على فطرتها شقيها و سعيدها 149
آيا شقاوت و سعادت در ذات انسانها تعبيه شده است ؟ 152
اجعل شرائف صلواتك و نوامى بركاتك على محمد عبدك و رسولك الخاتم لما سبق و الفاتح لما انغلق و المعلن الحق بالحق و الدافع جيشات الاباطيل و الدامغ صولات الاضاليل . كما حمل فاضطلع قائما بامرك 153
علل شايستگى پيامبر اكرم ( ص ) بر درود خداوندى 153
مستوفزا فى مرضاتك غير ناكل عن قدم و لاواه فى عزم . واعيا لوحيك ،
حافظا لعهدك ، ماضيا على نفاذ امرك . حتى اورى قبس القابس و اضاء الطريق للخابط و هديت به القلوب بعد خوضات الفتن و الاثام و اقام بموضحات الاعلام و نيرات الاحكام . فهو امينك المأمون و خازن علمك المخزون و شهيدك يوم الدين و بعيثك بالحق و رسولك الى الخلق 158
اللهم افسح له مفسحا فى ظلك و اجزه مضاعفات الخير من فضلك و اعل على بنا البانين بنائه و اكرم لديك منزلته و اتمم له نوره و اجزه من ابتعاثك له مقبول الشهادة ، مرضى المقالة ، ذا منطق عدل و خطبة فصل .
اللهم اجمع بيننا و بينه فى برد العيش و قرار النعمة و منى الشهوات و اهواء اللذات . 165
متن سخن هفتاد و سوم 169
ترجمه سخن هفتاد و سوم 170
اين سخن را درباره مروان بن الحكم در بصره فرموده است 170
تفسير عمومى سخن هفتاد و سوم 171
ا و لم يبايعنى بعد قتل عثمان لا حاجة لى فى بيعته انها كف يهودية لو بايعنى بكفه لغدر بسبته 171
رها كنيد اين غدار خيانت پيشه را 171
اما ان له امرة كلعقة الكلب انفه 172
و هو ابو الاكبش الاربعة و ستلقى الامة منه و من ولده يوما احمر 174
چهار برادر : وليد ، سليمان ، يزيد ، هشام فرزندان مروان 175
متن خطبه هفتاد و چهارم 177
[ 311 ]
ترجمه خطبه هفتاد و چهارم 178
اين خطبه را در موقعى فرموده است كه شورى تصميم به بيعت با عثمان گرفته بود 178
تفسير عمومى خطبه هفتاد و چهارم 179
لقد علمتم انى احق الناس بها من غيرى 179
در آنهنگام كه على ( ع ) فرياد ميزند كه شما ميدانيد كه من به خلافت از همه شايستهترم ، حتى يك نفر براى اعتراض دهان باز نمىكند . ولى عمل آنان غير از عملشان بود 179
و واللّه لاسملن ما سلمت امور المسلمين و لم يكن فيها جور الا على خاصة التماسا لاجر ذلك و فضله و زهدا فيما تنافستموه من زحرفه و زبرجه 180
اسلام را منحرف نكنيد و به انسانها ستم نورزيد ، من از دست دادن حق خود را كه فقط ظلم بر شخص من باشد ، تحمل ميكنم 180
متن سخن هفتاد و پنجم 183
ترجمه سخن هفتاد و پنجم 184
سخنى است از آنحضرت هنگاميكه اطلاع پيدا كرد كه بنى اميه آنحضرت را به شركت در خون عثمان متهم ميكنند 184
تفسير عمومى سخن هفتاد و پنجم 185
ا و لم ينه بنى امية علمها بى عن قرفى . او ما وزع الجهال سابقتى عن تهمتى 185
در نوع انسانى هيچ قيافهاى زشتتر و نفرتانگيزتر از آن نيست كه حقيقتى را بداند و هيچ ترتيب اثرى به دانستن خود ندهد
[ 185 ]
و لما وعظهم اللّه به ابلغ من لسانى 189
انا حجيج المارقين و خصيم الناكثين المرتابين 190
دليل و برهان من شكننده منحرفين از دين است و خصومت من با پيمان شكنان مبتلا به شك ، ثابت و غير قابل زوال است 191
ملاك و الگوى همه رويدادها از نظر تفسير و ارزيابى ، در قرآن است 192
متن خطبه هفتاد و ششم 195
ترجمه خطبه هفتاد و ششم 196
خطبهايست از آنحضرت در تحريك به عمل صالح 196
تفسير عمومى خطبه هفتاد و ششم 197
رحم اللّه امرأ سمع حكما فوعى . و دعى الى رشاد فدنا و اخذ بحجزة هاد رحمت خدا بر آن انسان باد كه حكمت را شنيد و دعوت بسوى رشد گشت و
[ 312 ]
آنرا پذيرفت و مربى سازندهاى پيدا كرد و براى اصلاح خويشتن به تكاپو افتاد 197
راقب ربه و خاف ذنبه ، قدم خالصا و عمل صالحا . اكتسب مذخورا و اجتنب محذورا . . . 199
اگر بشر بپذيرد كه خداوند بزرگ او را مىبيند و در نتيجه او هم خدا را دريافت نمايد ، نه تنها همه دردهاى او درمان خواهد گشت ، بلكه توفيق او در راه دريافت كمال حتمى خواهد بود 199
توضيحى درباره كوه آتشفشان هواهاى نفسانى و ويران شدن و سوختن ساختمانهاى عقلانى و وجدانى 203
كوه آتشفشان هواهاى نفسانى ساختمان شخصيت انسانها را ويران نموده و آنانرا به چادرنشينى در بيابانهاى وسيع و بى سر و ته نسبيتهاى ساختگى ( نه حقيقى ) وادار ميكند 204
متن سخن هفتاد و هفتم 207
ترجمه سخن هفتاد و هفتم 208
و از سخنان آن حضرت است ، اين سخن را موقعى فرموده است كه سعيد بن العاص آنحضرت را از حقش ممنوع نموده است 208
تفسير عمومى سخن هفتاد و هفتم 209
ان بنى امية ليفو قوننى تراث محمد صلى اللّه عليه و آله تفويقا . . . 209
بنو اميه و ما ادراك ما بنو اميه 209
متن سخن هفتاد و هشتم 215
ترجمه سخن هفتاد و هشتم 216
از سخنان آنحضرت است كه با اين جملات دعا ميكرد 216
تفسير عمومى خطبه هفتاد و هشتم 217
اللهم اغفرلى ما انت اعلم به منى . فان عدت فعد على بالمغفرة 217
چه خطاها و معصيتهائى را كه بدون توجه به آنها ، با بىاعتنائى به پليديهاى آنها مرتكب ميشويم و نمىدانيم 217
لحظاتى در اينجا با قيافهاى مخلوط از خنده و گريه توقف كنيد تا بينديشيم 218
اللهم اغفر لى ما وايت من نفسى و لم تجد له وفاء عندى 221
خداوندا ، اين ظلم بزرگ تعهد با خويشتن و شكستن آنرا بر من ببخشاى 221
اللهم اغفر لى ما تقربت به اليك بلسان ثم خالفه قلبى 221
خداوندا ، سخنانى را كه بعنوان وسيله تقرب بسوى تو بر زبانم ميآورم و مطابق خواستهها و راهنمائى قلبم نيست ، بر من عفو فرما 222
اللهم اغفر لى رمزات الالحاظ و سقطات الالفاظ و سهوات الجنان و هفوات اللسان 223
[ 313 ]
گناهان نگاهها و تلفظ بزشتىها و غفلت درونى و لغزشهاى زبان 223
متن خطبه هفتاد و نهم 225
ترجمه خطبه هفتاد و نهم 226
و از سخنان آن حضرت است : در موقعيكه امير المؤمنين عليه السلام تصميم به حركت به سوى خوارج گرفت . بعضى از ياران آن حضرت عرض كردند :
يا امير المؤمنين ، اگر در اين موقع حركت فرمائى ، ميترسم در مقصودت پيروز نگردى ، ( با نظر به ستارهشناسى ) ، سخنان زير را فرمودند 226
تفسير عمومى سخن هفتاد و نهم 227
ا تزعم انك تهدى الساعة التى من سار فيها صرف عنه السوء و تخوف من الساعة التى من سار فيها حاق به الضر ؟ فمن صدقك بهذا فقد كذب القرآن 227
آيا ستارگان هستند كه سرنوشت انسانها را ميسازند ؟
[ 227 ]
علم هيئت و علم نجوم ( ستاره شناسى ) در اسلام 229
ايها الناس اياكم و تعلم النجوم الا ما يهتدى به فى براو بحرفانها تدعوا الى الكهانة و المنجم كالكاهن و الكاهن كالساحر ، و الساحر كالكافر و الكافر فى النار . سيروا على اسم اللّه 236
علم هيئت بلى ، و اما نسبت دادن حوادث و سرنوشت مردم به ستارگان ، نه هرگز 237
متن خطبه هشتادم 239
ترجمه خطبه هشتادم 240
خطبهايست از آنحضرت پس از اتمام جنگ جمل كه درباره زنها ايراد فرموده است 240
تفسير عمومى خطبه هشتادم 241
معاشر الناس ، ان النساء نواقص الايمان ، نواقص الحظوظ ، نواقص العقول 241
يك معماى مستمر كه با تقسيم انسان به دو ماهيت جداگانه مرد و زن ،
سر تا سر تاريخ را بخود مشغول نموده است 241
آيا روزى فرا خواهد رسيد كه سودجويان اجازه بدهند ، انسانهاى انسانشناس « معماى » زن و مرد را تا حد « مسئله » زن و مرد تقليل بدهند ؟ 248
آيا زن وابسته مرد است 252
آيا لجاجت و عدم اعتراف زنها به اشتباه خويش و ناتوانى آنان از بازسازى و تجديد شخصيت خود بيش از مردها است ؟
[ 255 ]
مختصاتى كه براى هر يك از مرد و زن در ميان صاحبنظران رواج دارد 259
تفاوت عينكى كه پديده حيات بوسيله حواس و عقل نظرى به ديدهگان مردان مىزند ، با چشمانى كه زن با نيروى خود حيات در حيات مينگرد 262
هويت انسانى زن و مرد در اسلام 265
[ 314 ]
بعد دوم زن و مرد كه عبارت است از قرار گرفتن آندو بعنوان دو عنصر مهم در تشكل خانوادگى 267
آيا مردان در فقه اسلامى قيم زنان هستند ؟ 269
تحليل و توضيح آيه قوامون 270
درون خانواده شورائى ، و ارتباط خانواده با اجتماع با سرپرستى مرد 273
بحثى درباره راههاى سهگانه در موقع نشوز زن 277
نشوز مرد 280
آيا در موقع نشوز و اعراض مرد ، زن بايد از حقوق خود دست بردارد ؟ 283
آيا زن كشتگاه مرد است ؟ 284
تفاوت زنان و مردان در سه موضوع 286
غائله پر سر و صداى عقل زن و عقل مرد 291
تساوى زن و مرد در عقل عملى 298
فاتقوا شرار النساء و كونوا من خيارهن على حذر و لا تطيعوهن فى المعروف حتى لا يطمعن فى المنكر 300
ترس از اشرار زنها و احتياط از خوبانشان چه معنا دارد ؟ 301
[ 315 ]
