خيرخواهى درباره خويشتن و شتاب براى توبه و پيروزى بر شهوت از عالىترين علامات تقوى است
هر سه صفت انسانى والا كه در جملات مورد تفسير آمده است از سازندهترين عوامل رشد و تقويت عقل و وجدان و احساسات عالى انسانى است .
عامل يكم خيرخواهى درباره خويشتن اين عامل در درون انسان با دو شرط بوجود مىآيد .
1 حقايقى براى انسان خير و كمال تلقى شود ، تا آنرا بخواهد .
[ 20 ]
2 نفس خود براى خويشتن مطرح و با اهميت جلوه كند .
كسى كه خود براى خويشتنش داراى اهميت نباشد ، در صدد شناخت خير و شر و مفيد و مضر بر خود بر نميآيد ، تا خير و مفيد را براى خود جلب و شر و مضر را در خود دفع نمايد . و ميتوان گفت : شرط اول معلول شرط دوم است و با نظر به اين دو شرط است كه اغلب انسانهاى جوامع خيرخواه خويشتن نيستند ، زيرا خود براى آنان داراى اهميتى نيست كه محرك و شوق آنان بسوى تحصيل خيرات بوده باشد . بى اهميت تلقى كردن خود به عوامل متعددى مستند است كه مهمترين آنها عبارتست از بوجود آمدن خود بدون كوشش و تلاش آزادانه . توضيح اينكه انسان پس از سپرى كردن دوران كودكى ،
بروز خود را در درون خويش احساس مىكند ، بدون اينكه آنرا از جهان خارجى با زحمت و تحمل مشقت و آزادانه بدست بياورد ، لذا هيچ اهميتى بآن نميدهد كه اين خود چگونه بوجود آمد ؟ و چرا بوجود آمد ؟ و اين خود چه ماهيتى دارد ؟ و مختصاتش چيست ؟ و چه فعاليتهائى را ميتواند انجام بدهد ؟ و محصول عالى آن چيست ؟ پس اولاد آدم اين گوهر گرانبها را ارزان بدست آورده است و ارزان از دست ميدهد . و احتياجى به گفتگو ندارد كه خود ما همواره اين خطاب و سرزنش را با ما دارد كه
من ندانم آنچه انديشيدهاى
اى دو ديده دوست را چون ديدهاى
اى گران جان خوار ديدستى مرا
زانكه بس ارزان خريدستى مرا
هر كه او ارزان خرد ارزان دهد
گوهرى طفلى به قرصى نان دهد
در نهان جان از تو افغان ميكند
گرچه هر چه گوئيش آن ميكند
فقط موقعى ارزش اين گوهر گرانبها را خواهيم فهميد كه هنگام وداعش فرا رسيده باشد و موضوعى براى خير خواهى و اثرى براى درك ماهيت خود باقى نخواهد ماند . مولوى در اين باره مطلبى ميآورد كه بسيار جالب توجه است . ميگويد : در آنهنگام كه ميخواهند تيرى را از بدن يك انسان درآورند ،
[ 21 ]
براى جلوگيرى از درد كشيدن تير از بدن ، ماده مخدر باو ميدهند و او را بىحس مينمايند ، و بدانجهت كه آدمى در موقع وداع با روح و جان ، بجهت درك ارزش با عظمت آن ، سخت ناراحت خواهد گشت و درد بىاندازه را خواهد چشيد ، لذا درد و گيجى لحظات فرا رسيدن مرگ مانند آن ماده مخدر است كه طعم تلخ از دست دادن چنان سرمايه بزرگ الهى را نچشد
ميدهند افيون به مردم زخم مند
تا كه پيكان از تنش بيرون كنند
وقت مرگ از رنج او را ميدرند
او بدان مشغول شد جان ميبرند
از اينجا روشن ميشود كه تكليف تعليم و تربيت درباره شناساندن خود انسانى و اهميت آن چقدر بزرگ و حياتى است . متاسفانه آن دسته از جوامعى كه مذهب و اخلاق را در شئون زندگى دخالت نميدهند ، به جان انسانها ارزشى قائل نيستند ، كه موجوديت آنرا به رسميت بشناسند و با اهميتترين مسائل تعليم و تربيت را به خود و جان آدمى اختصاص بدهند . لذا اين سئوال كه « آيا موجب شرمسارى مرگآور نيست كه جانها و خودهاى ميليونها انسان دستخوش تمايل فرد يا افرادى قرار بگيرد ؟ » بايد ديد بكدامين انسان مطرح ميشود . اگر سئوال مزبور را به كسى كه انسانها را موجوداتى متحرك مىبيند كه هيچ حقيقتى مهم بنام « جان » ، « من » « روح » ، « شخصيت » ، در آنان سراغ ندارد ، پاسخ سئوال مزبور منفى است ، يعنى نه ، باعث شرمسارى نيست و چه جاى تأسف و شرمسارى است ، بازى با مشتى موجودات متحرك بوسيله تمايل يك يا چند فرد خودخواه كه خود فاقد « جان » « من » « روح » است ؟ از اينجا بايد دانست كه بيهوده نبوده است كه طلايهداران فكرى بعضى از جوامع امروزى براى انكار « روان » ، « جان » ، « خود » ، « شخصيت » ، آنهمه تلاش مىكنند و آن حقيقة الحقايق را نديده تلقى ميكنند و باصطلاح خودشان رفتار شناسى و شناخت يك عده معلولهاى درونى را بدون تحقيق در علل آنها براى انسان شناسى كافى ميدانند ، زيرا آنان بنوبت خود از اقتدار فكرى قابل
[ 22 ]
توجه برخوردارند و ميدانند كه اگر بگويند : آرى « جان » وجود دارد ، « من » وجود دارد ، « روان » خيال محض نيست ، « شخصيت » يك پندار نيست . فورا انسانهاى همان جامعه بطور جدى خواهند پرسيد كه زود باشيد تكليف ما را با اين حقايق روشن بسازيد ، تا بدانيم خير ما چيست و آنرا بخواهيم و بدست بياوريم و شر ما كدام است تا آنرا نخواهيم و از خود دور نمائيم . شما كه تعليم و تربيت و مديريت فكرى ما را بعهده گرفتهايد ، زود باشيد هدف و فلسفه زندگى ما را بيان كنيد ، زيرا ما هر چه انديشيديم نتوانستيم خودمان را در اين زندگانى به « خور و خواب و خشم و شهوت » قانع بسازيم . ما حل اين مسئله اساسى را كه از آغاز بروز آگاهى به حيات بشرى تاكنون همه خردمندان را بخود مشغول داشته است ، از شما مطالبه ميكنيم كه :
روزگار و چرخ و انجم سر بسر بازيستى
گرنه اين روز دراز دهر را فرداستى
اگر پيشتازان فكرى حرفهاى جوامع ، قدرت پاسخگوئى صحيح از اين سئوالات را داشتند ، و حيات بشرى را با آن پاسخها توجيه مينمودند ، يقين بدانيد كه تاريخ بشرى مسير ديگرى را در پيش ميگرفت و اين همه تلفات جسمانى و روحى را كه هيچ مغز بزرگى نميتواند كميت و كيفيت آنرا درك كند ، متحمل نمىگشت . بشر با بىاهميت تلقى كردن جان خود است كه نه به تعقل واقع بينانهاش اهميتى ميدهد و نه به احساسات عالىاش كه گاه بيگاه فضاى درون او را عطرآگين ميسازد و از خويشتن مىپرسد :
در اندرون من خسته دل ندانم چيست
كه من خموشم و او در فغان و در غوغاست
حافظ
اين صدا در كوه دلها بانگ كيست
كه پر است زين بانگ اين كه گه تهى است
هر كجا هست آن حكيم اوستاد
بانگ او از كوه دل خالى مباد
[ 23 ]
ميزهاند كوه از آن آواز و قال
صد هزاران چشمه آب زلال
آيا اين فغان و غوغا و اين صداى پرطنينى كه گاهى در كوه دل مىپيچد ،
نبوده است كه نوع بشر را از خاك بلند كرده و او را به برداشتن عالىترين گامهاى ترقى و اعتلاء وادار نموده است ؟ ولى متأسفانه ، بعضى پيشتازان فكرى حرفهاى با عشق بىاساس بيك پديده كه آنرا بعنوان زيربناى تفكرات علمى و جهان بينى و انسان شناسى خود درآورده است ، نميتواند اين فغان و غوغا و صداى پرطنين درون را درك و هضم نمايد ، خود را مجبور مىبيند [ كه البته عامل جبرش هم خود او است ] كه اين جرس خوش آوا و بيدار كننده قافله تعقلها و انديشهها و احساسات و تجسيمها و هدف گرائىها را به خدمت اسافل اعضاء درآورده و در همانجا تكليفش را روشن بسازد كه بله ، از نظر علمى ، [ كدام علمى ] اين فغان و غوغا و اين صداى پرطنين ، چيزى نيست جز حركات بازتابى سركوفتگى غرايز حيوانى كه در رأس همه آنها غريزه جنسى قرار گرفته است اين متفكر حرفهاى كه
جز ذكرنى دين او نى ذكر او
سوى اسفل برد او را فكر او
نميدانست كه در حدود ششصد سال پيش از او ، آگاهانى در اين قافله بسيار انبوه كه رو به كمال ميروند ، وجود داشتهاند كه آنچه را كه امروز باصطلاح در جامعه متمدن بعنوان بزرگترين كشفيات در علوم انسانى ، مردم را به بازى با دروازه ورود به زندگى وادار خواهند كرد ، فهميده و خطا بودن آنرا گوشزد كردهاند
حافظان را گر نبينى اى عيار
اختيارت را ببين بىاختيار
روى در انكار حافظ بردهاى
نام تهديدات نفسش كردهاى
آقاى فرويد ، با شما هستم بگذار ، مردم با گوش فرا دادن بآن فغان و غوغا و صداى پرطنين درونى كه بزرگترين و آگاهترين و نيرومندترين حافظ و نگهبان وجود او است ، قدمى
[ 24 ]
و قدمهائى از حيوانيت فراتر نهند .
وقتى كه موجوديت درونى انسانى را اين پيشتازان حرفهاى از تعهد و ارزشهاى انسانى خالى كردند ، ديگر ملاكى براى خوبىها و بديها و صواب و خطا نميماند كه احتياجى به تصحيح آن احساس كند . وقتى كه همه موجوديت و شئون حيات بشرى هيچ « بايد » ى نداشته باشد ، بازسازى و تطهير و تهذيب و توبه هم منتفى خواهد گشت ، اين احساس بىنيازى از بازسازى و طهارت و تهذب و بازگشت به فطرت پاك كه در همه حال و در هر جائى امكانپذير است ،
او را به بيمارستانهاى روانى و تيمارستانها روانه خواهد كرد كه اين پيشتازان فكرى حرفهاى به سراغ آنان بروند و آن بيمار روانى را با معلومات خود مداوا فرمايند و از روى رختخوابها و اطاقها و حياطهاى بيمارستانها روانه منازل و خيابانها نمايند آيا تاكنون ديده شده است يك انسان عادل و با تقوى و كسى كه خود را رو بيك هدف اعلا در زندگى ميداند و مطابق آن عمل مينمايد و در صورت ارتكاب گناه و خلاف دستورات عقل و وجدان و رهبران الهى ،
توبه و بازگشت مينمايد ، قدم به بيمارستان روانى گذارد و در صورت ترقى روانه تيمارستانش كنند ؟ شما پيشتازان فكرى حرفهاى بجاى تعليم طرق پيشگيرى از عقدهها و نابسامانىهاى درونى ، آدميان را با تلقين بىبند و بارى بنام آزادى ، آماده گرفتارىهاى بيشتر به عقدهها و نابسامانىهاى روانى مينماييد و با اين كار عالمانه افزايش دردها را بعنوان دوا تجويز ميكنيد . ايكاش ،
شما مقدارى هم درباره وجدان و تعهد و احساس مسئوليت در برابر تكاليف مىانديشيديد و مىفهميديد كه بقول بعضى از متفكران آگاه : « براى مضطرب ساختن درون يك نفر كافى است كه به او بگوئيد : « تو آزاد مطلق هستى » ميدانيد اين كسى كه شما به او گفتهايد : « تو آزاد مطلق هستى » چه طوفانى را در درون خود خواهد ديد ؟
من آزاد مطلقم ، پس ميتوانم قلب خود را از حركت بازداشته و زندگى
[ 25 ]
كنم من آزاد مطلقم ، پس ميتوانم نفس نكشم و زنده بمانم من آزاد مطلقم ، پس هيچ كارى را انجام ندهم نتيجه و محصول كار با پاى خود و دست به سينه ميآيد و در پيش من با كمال تسليم و احترام ، خود را در اختيار من ميگذارد من آزاد مطلقم ، اگر بيمار شدم به پزشك مراجعه نكنم ، زيرا تندرستى و بهبودى بخاطر آزادى من ، زنگ در خانه را ميزند ، البته براى اينكه آزادى من لكهدار نشود ، با اجازه اينجانب وارد اطاق من ميشود و دست مرا محكم مىفشارد و آنگاه بيمارى را از بدن يا روان من در مىآورد ، با لگد و مشت از اطاقم بيرون ميكند و باين هم قناعت نميكند ، بلكه فرياد به بيمارى زده و ميگويد : « پس از اين ، ديگر ترا در اين رختخواب نبينم كه آمده و مزاحم آزادى اين آقا گشتهاى من آزاد مطلقم ، بطوريكه
گر فلك يك صبحدم با من گران دارد سرش
شام بيرون ميروم چون آفتاب از كشورش
من آزاد مطلقم ،
آنقدر بار كدورت به دلم آمده جمع
كه اگر پايم از اين پيچ و خم آيد بيرون
لنگ لنگان دم دروازه هستى گيرم
نگذارم كه كسى از عدم آيد بيرون
من آزاد مطلقم ، هم اكنون اگر بخواهم كه سال گذشته برگردد ، بدون اينكه به دستور شفاهى يا كتبى احتياجى داشته باشد ، منظومه شمسى با تمام كهكشانهاى مربوطه خواسته مرا اطاعت نموده سال و ماه و ساعت و دقيقه و ثانيه گذشته سهل است كه تكون اوليه خود را برميگرداند و ميلياردها سال
[ 26 ]
گذشته بار ديگر از آغاز شروع ميشود من آزاد مطلقم ، اگر بخواهم من پدر و واسطه بوجود آورنده پدر و مادر خود شوم ، يعنى آنان پسر و دختر من شوند ، بهيچ مانعى برخورد نميكند من آزاد مطلقم ، قوانين طبيعى و قراردادى غلط ميكنند كه مرا به زنجير خود بكشند بديهى است كه اين پندارها باضافه هزاران پندار ديگر طوفانى را در زير جمجمه اين انسان بوجود ميآورد كه از برخورد آن تخيلات با واقعيات زندگى آدمى در جهان هستى ناشى ميشود .
من گمان نميكنم كه آن پيشتازان حرفهاى با آن قدرت فكرى كه دارند ، از درك نامعقول بودن آزادى مطلق كه پوشاك خوشايندى بر بىبند و بارى انتخاب شده است ، ناتوان باشند . اينان فقط يك ناتوانى دارند كه شايد خودشان بهتر از ديگران بآن ناتوانى آگاهى دارند كه از بيان فلسفه و هدف زندگى براى مردم ضعيف و عاجزند . براى ناديده گرفتن مطالبه مردم درباره بيان فلسفه و هدف زندگى ، مجبورند آنان را با كلمه آزادى قانع كنند كه انديشه و تعقل آنان جسارت و فضولى نكند كه بگويند : پس كو فلسفه و هدف اعلاى حيات ما ؟ 29 ، 30 ، 31 إذا هجمت منيّته عليه أغفل ما يكون عنها . فيا حسرة على كلّ ذى غفلة أن يكون عمره عليه حجّة و أن تؤدّيه أيّامه ألى الشّقوة . ( در آنهنگام كه مرگ بر او تاختن بگيرد ، درباره آن مرگ غافلتر از همه چيز است . چه حسرت و تأسف دردناكى كه سراغ غوطهور در غفلت را خواهد گرفت كه عمر بر باد رفتهاش حجتى بر ضرر او خواهد بود و پايان روزگارش به شقاوت خواهد رسيد ) .
[ 27 ]
