" نبرد بولتاوا نبود كه مايه سقوط شارل دوازدهم پادشاه سوئد شد . اواگر در بولتاوا شكست نمیخورد در جای ديگر دچار شكست میگرديد .پيشامدهای تصادفی به آسانی جبران میشوند ، اما در برابر آن پيشامدهايی كهدائما از طبيعت چيزها ناشی میشود نمیتوان مصون ماند " ( 1 ) . 3 آيا طبيعت تاريخ مادی است ؟ اينكه طبيعت تاريخ چه طبيعتی است ، آيا طبيعت اصلی تاريخ فرهنگیاست يا سياسی است يا اقتصادی است يا مذهبی است يا اخلاقی است وبالاخره آيا طبيعت اصلی تاريخ مادی است يا معنوی و يا طبيعتی مزدوج است، از مهمترين مسائل مربوط به تاريخ است . تا اين مسأله حل نگردد شناختما از تاريخ ، شناخت صحيح نخواهد بود . بديهی است كه همه عوامل مادی و معنوی نامبرده دربافت تاريخ مؤثر بودهو هست . سخن در اوليت و تقدم و اصالت و تعيين كنندگی است . سخن دراين است كه كداميك از اين عوامل روح اصلی تاريخ و هويت واقعی او راتشكيل میدهد ؟ كداميك از اين عوامل میتواند ساير عوامل را توجيه و تفسيركند ؟ كداميك از اينها زيربناست و ساير عوامل روبنا ؟ معمولا صاحبنظران ، تاريخ را يك ماشين چند موتوره میدانندپاورقی : . 1 همان مأخذ و همان صفحه . |