كه جلوهگاه مشيت الهی است ؟ همه عالم ، از آغاز تا انجام با همه اسبابو علل و موجبات و موانع ، جلوهگاه مشيت الهی است . نسبت مشيت الهیبا همه اسباب و علل جهان علی السويه است . همچنانكه زندگی متحول ومتطور انسان جلوهگاه مشيت الهی است ، زندگی ثابت و يكنواخت زنبور عسلهم جلوهگاه مشيت الهی است . پس سخن در اين است كه مشيت الهی زندگیانسان را با چه نظامی آفريده و چه رازی در آن نهاده است كه متحول ومتطور شده ، در صورتی كه زندگی جانداران ديگر فاقد آن راز است ؟نظريه اقتصادی تاريخ نيز فاقد جنبه فنی و اصولی است ، يعنی به صورتاصولی طرح نشده است . نظريه اقتصادی تاريخ به اين صورت كه طرح شده فقطماهيت و هويت تاريخ را روشن میكند كه مادی و اقتصادی است و همه شؤونديگر به منزله اعراض اين جوهر تاريخی است . روشن میكند كه اگر در بنياداقتصادی جامعه دگرگونی رخ دهد ، جبرا در همه شؤون جامعه دگرگونی رخ میدهد. اما اينها همه " اگر " است . پرسش اصلی سرجای خود باقی است و آناينكه فرض میكنيم اقتصاد زيربنای جامعه است و " اگر " زيربنا تغييركند همه جامعه تغيير میكند . اما چرا و تحت نفوذ چه عامل يا عواملیزيربنا تغيير میكند و به دنبال آن همه روبناها ؟ به عبارت ديگر ، زيربنابودن اقتصاد برای تحرك داشتن و محرك بودن آن كافی نيست . آری ، اگرطرفداران اين نظريه به جای اينكه اقتصاد را كه زيربنای جامعه است ( بهعقيده آنها ) محرك تاريخ معرفی كنند و ماديت تاريخ را برای حركت تاريخكافی بشمارند ، مسأله تضاد درونی جامعه ، يعنی زيربنا و روبنا را طرحكنند و بگويند عامل |