مذاهب همه زاده قهری مقتضيات خاص همان عصری هستند كه پديد آمدهاند ونمیتوانند با مقتضيات عصر ديگر تطابق داشته باشند . ولی عملا خلاف آن ثابت شده . بسياری فلسفهها ، شخصيتها ، انديشهها ،آگاهيها - چه رسد به اديان و مذاهب - پيدا میشوند كه بر عصر و زمان خوديا بر طبقه خود پيشی گرفتهاند . چه بسيار انديشهها كه مقتضيات مادی عصریكه [ در آن ] پديد آمده اند يكسره از ميان رفته است و اما خود آنانديشهها همچنان برفراز تاريخ بشريت میدرخشند . عجيب اين است كه ماركس در اينجا نيز در بعضی سخنان خود از ماركسيسمجدا شده است . وی در كتاب معروف ايدئولوژی آلمانی گفته است :" آگاهی گهگاه به نظر میرسد كه بر روابط تجربی همعصر پيشی گرفته استبه قسمی كه در پيكارهای يك دوران بعدی میتوان به گفتار تئوری دانانپيشين همچون حجتی استناد و اتكا جست " ( 1 ) . 5 استقلال رشد فرهنگی بنابر ماترياليسم تاريخی نهاد فرهنگی و علمی جامعه مانند همه نهادهایديگر از قبيل سياست ، قضاوت و مذهب وابسته به نهادپاورقی : . 1 تجديد نظرطلبی . . . ، ص . 173 |