مذاهب همه زاده قهری مقتضيات خاص همان عصری هستند كه پديد آمدهاند و نمیتوانند با مقتضيات عصر ديگر تطابق داشته باشند . ولی عملا خلاف آن ثابت شده . بسياری فلسفهها ، شخصيتها ، انديشهها ، آگاهيها - چه رسد به اديان و مذاهب - پيدا میشوند كه بر عصر و زمان خود يا بر طبقه خود پيشی گرفتهاند . چه بسيار انديشهها كه مقتضيات مادی عصری كه [ در آن ] پديد آمده اند يكسره از ميان رفته است و اما خود آن انديشهها همچنان برفراز تاريخ بشريت میدرخشند . عجيب اين است كه ماركس در اينجا نيز در بعضی سخنان خود از ماركسيسم جدا شده است . وی در كتاب معروف ايدئولوژی آلمانی گفته است : " آگاهی گهگاه به نظر میرسد كه بر روابط تجربی همعصر پيشی گرفته است به قسمی كه در پيكارهای يك دوران بعدی میتوان به گفتار تئوری دانان پيشين همچون حجتی استناد و اتكا جست " ( 1 ) . 5 استقلال رشد فرهنگی ديگر از قبيل سياست ، قضاوت و مذهب وابسته به نهاد پاورقی : |
