اينها همه سؤال است كه عرض می‏كنم ، نمی‏خواهم بگويم كه تاريخ يك‏
جواب قطعی به اينها می‏دهد .

نظر جرجی زيدان

جرجی زيدان يكی از كسانی است كه معتقد است ابتكار از فضل بن سهل بود
، ولی همچنين معتقد است كه فضل بن سهل شيعی بود و روی اعتقاد به حضرت‏
رضا چنين كاری را كرد . ولی اين حرف هم حرف صحيح و درستی نيست [ زيرا
] با تواريخ تطبيق نمی‏كند . اگر فضل بن سهل آنچنان صميمی می‏بود و واقعا
می‏خواست تشيع را بر تسنن پيروزی بدهد عكس العمل حضرت رضا در مقابل‏
ولايتعهد اينجور نبود كه بود ، و بلكه در روايات شيعه و در تواريخ شيعه‏
زياد آمده است كه حضرت رضا بافضل بن سهل سخت مخالف بود و بلكه بيشتر
از آن كه با مأمون مخالف بود با فضل بن سهل مخالف بود و فضل بن سهل را
يك خطر به شمار می‏آورد و گاهی به مأمون هم می‏گفت كه از اين بترس ، اين‏
و برادرش بسيار خطرناكند ، و نيز دارد كه فضل بن سهل نيز عليه حضرت رضا
خيلی سعايت می‏كرد .
پس تا اينجا ما دو احتمال ذكر كرديم : يكی اينكه ابتكار از مأمون بود
و مأمون صميميت داشت به خاطر آن نذر و عهدی كه كرده بود ، حال يا بعدها
منحرف شد ، كه شيخ صدوق و ديگران اين نظر را قبول كرده‏اند ، و يا به‏
صميميت خودش تا آخر باقی ماند ، كه بعضی از مستشرقين اينطور عقيده‏
دارند . دوم اينكه اصلا ابتكار از مأمون نبود ، ابتكار از فضل بن سهل بود
، كه برخی گفته‏اند فضل شيعی و

206