حتمی و غير حتمی
در آثار و روايات دينی و در اشارات قرآنی ، از قضا و قدر حتمی و قضاو قدر غير حتمی ياد شده است و چنين مینمايد دو گونه قضا و قدر است :حتمی و غيرقابل تغيير ، غير حتمی و قابل تغيير . اين پرسش پيدا میشود كه معنی قضا و قدر غير حتمی چيست ؟ اگر حادثهخاصی را در نظر بگيريم ، يا علم ازلی حق و اراده او به آن حادثه تعلقگرفته است يا نگرفته است ، اگر تعلق نگرفته است ، پس قضا و قدر دركار نيست ، اگر تعلق گرفته است ، حتما بايد واقع شود ، والا لازم میآيدعلم حق با واقع مطابقت نكند و لازم میآيد تخلف مراد از اراده حق ، كهمستلزم نقصان و ناتمامی ذات حق است . به بيان جامع تر ، قضا و قدر در واقع عبارت است از انبعاث و سرچشمهگرفتن همه علل و اسباب از اراده و مشيت و علم حق كه علةالعلل است و بهاصطلاح ، قضا عبارت است از علم به نظام احسن كه منشأ و پديد آورنده آننظام است .
و الكل من نظامه الكيانی |
ينشأ من نظامه الربانی |
و از طرفی چنانكه میدانيم قانون عليت عمومی ، ضرورت و حتميت راايجاب میكند . لازمه قانون عليت اين است كه وقوع حادثهای در شرايطمخصوص مكانی و زمانی خودش قطعی و حتمی و غير قابل تخلف بوده باشد ،همان طور كه واقع نشدن او در غير آن شرايط نيز حتمی و تخلف ناپذير است. علوم ، قطعيت خود را مديون