تعريف علل چهارگانه :

1 و 2 - علت غايی و علت فاعلی :

و ما لاجله الوجود حاصل

فغايه و ما به ففاعل

آن چيزی كه وجود معلول به خاطر اوست غايت است و آن چيزی كه وجود معلول‏
به سبب او است . فاعل است .
شرح : اين بيت متضمن تعريف علت غايی و تعريف علت فاعلی است .
علت غايی عبارت است از آن چيزی كه معلول به خاطر او وجود پيدا كرده‏
است . همانطوری كه در مثال خط گفته شد نويسنده به خاطر هدفی آن خط را
می‏نويسد و اگر هيچ هدف و غرضی در نوشتن خويش نمی‏داشت ممكن نبود آن خط
را بنويسد ، و اگر هيچ هدف و غرضی در نوشتن خويش نمی‏داشت ممكن نبود آن‏
خط را بنويسد ، يعنی اگر آن هدف نبود نويسنده به خط نوشتن وادار نمی‏شد و
خط به وجود نمی‏آمد ، پس خط كه معلول است به خاطر هدف مذكور به وجود
آمده است . علت فاعلی عبارت است از ما به الوجود ، يعنی آن چيزی كه‏
وجود معلول به سبب او است ، يعنی او عطا كننده و آورنده وجود معلول‏
است . چنانكه در مثال خط گفته شد شخص نويسنده كه قوه و علم و هنر و
مهارت خود را به كار می‏برد و خط را وجود می‏بخشد فاعل ناميده می‏شود .

3 - علت مادی :

حامل قوه لشی عنصره

بوحده او ضم ما يغابره

آن چيزی كه حامل استعداد شی‏ء ديگر است ( به تنهايی يا به ضميمه شی‏ء
ديگر ) ماده آن شی‏ء ناميده می‏شود .

15