غايت فعل چيست و گاهی به فاعل نسبت داده می‏شود و گفته می‏شود غايت‏
فاعل چيست ( 1 ) .
اگر به فعل نسبت داده شود معنی‏اش اين است كه آن فعل متوجه به سوی‏
چيزی است كه آن چيز ، كمال آن فعل محسوب می‏شود .
به عبارت ديگر آن فعل طبعا و ذاتا به سوئی روان است و جهت داراست و
آن سوی و آن جهت متمم و مكمل وجود آن فعل است . مثلا درخت كه حركت و
رشد می‏كند به سوئی می‏رود و متوجه به سوئی است كه آن سوی و آن جهت ،
كمال و فعليت ما بالقوه‏ء درخت محسوب می‏گردد . و اگر احيانا موجود
ديگری از آن منتفع گردد بدان جهت است كه كمال آن درخت به اين است كه‏
به آن موجود ديگر متحول گردد ، يعنی تبدل به آن موجود ديگر در مسير حركت‏
آن درخت واقع است والا صرف اينكه موجود ديگری از آن منتفع گردد بدون‏
آنكه آن درخت در مسير طبيعی خود متوجه به سوی جذب شدن در موجود ديگر و
متحول شدن به آن باشد ، غايت و علت غائی آن درخت

پاورقی :
1 - غايت اگر به فعل نسبت داده شود به معنی اين است كه اين فعل ، به‏
سوئی روان است ، يعنی فی حد ذاته نوعی حركت است و لااقل از قوه به فعل‏
رسيدن است و اين فعل با داشتن نيروئی باطنی به سوئی روان است و آن سوی‏
متمم و مكمل آن فعل است ، اين فعل جهت و نهايت دارد و به عبارت ديگر
ما اليه الحركه دارد ، اما نه ما اليه حركه الفاعل بلكه ما اليه حركه‏
الفعل . و اما اگر به فاعل نسبت داده شود مفهوم ما لاجله و ما اليه حركه‏
الفاعل دارد . اكنون اگر فرضا فاعل را متحرك ندانيم يا فعل را از نوع‏
حركت ندانيم نظير جواهر - بنابر عدم قول به حركت جوهريه - بايد تحليلا و
عقلا اين معنی صادق باشد ، در اينجا است كه اشكالاتی پيش می‏آيد :
1 - طبيعت ، هدف ندارد .
2 - در انسان ، عبث هست
3 - در مورد خداوند ، مالاجله معنی ندارد
4 - در مورد اتفاقات طبيعی ، هدف بالامقدمه صورت می‏گيرد .

57