پسنديدهای كه به آن ناظم نسبت میدهند نيست . تصور خداوندی نيكوكار وعادل و مهربان از مقايسه آثار طبيعی با اعمال انسان نتيجه نمی شود . اگرآن ناظم فرض شود كه مانند انسان است ، ديگر دليلی نداريم برای اين فرضكه صفت اخلاقی خاصی وجود دارد كه متعلق به خالق طبيعت است . وقتی كسیمحصول يعنی طبيعت را مطالعه كند و همه اوصاف ناخوشايند آن ، يعنیطوفانها و زلزلهها و منازعات يك قسمت طبيعت با قسمت ديگر را مشاهدهكند ، آيا میتواند نتيجه بگيرد كه آن طرح ريزی از يك عقل سليم و خوبناشی شده است ؟ " ( 1 ) خلاصه نظريات هيوم در تقرير و بيان برهان نظم اين است : الف . برهان نظم يك برهان تعقلی محض براساس بديهيات اوليه نيست ،برهانی تجربی است و مولود تجربه طبيعت است و بايد واجد شرايط براهينتجربی باشد . ب . اين برهان مدعی است كه از تجارب ممتد درباره طبيعت ، شباهتكامل ميان طبيعت و ميان مصنوعات انسان از قبيل ماشين و كشتی و خانه بهدست میآيد و روشن میگردد كه جهان از نظر رابطه اجزايش با يكديگر و ازنظر تطابق ميان ساختمان جهان و آثار و نتايجی كه بر آن مترتب میشود ،عينا مانند يك ماشين بزرگ است . ج . به حكم قاعده كلی كه در براهين تجربی مورد استفاده قرار میگيرد ،شباهت معلولات دليل بر شباهت علل است و نظر به اينكه معلومات ومصنوعات انسان از يك روح و عقل و انديشه ناشی پاورقی : . 1 همان كتاب ، ص 212 - . 224 |