منتها آن قوانين هنوز بر ما پوشيده است . ای بسا معجزات پيغمبران را در
زمان خود آنها كسی نمی‏توانست درك كند ولی صد سال بعد ، دو قرن بعد يك‏
راههايی پيدا شد كه دركش برای انسان آسانتر گرديد . پس قوانين وجود
دارد و ما در كمان غلط يا ناقص است .
استاد : سؤال جنابعالی اول اين بود كه آيا من خودم اين بيان را قبول‏
دارم يا قبول ندارم ، نه ، من بعد عرض می‏كنم كه قبول ندارم . و اما
بيانی كه جنابعالی فرموديد به عنوان سؤال كه آيا ايشان منظورشان چيست ،
منظور ايشان هر دو تاست يعنی به هر دو مطلب تكيه كرده‏اند ، هم اينكه‏
استنباطهای بشر راجع به قوانين علمی متغير است يعنی آنچه را كه قانون‏
علمی می‏داند قانون جهان نيست ، بعد معلوم می‏شود قانون جهان چيز ديگری‏
بوده ، و هم اين را قبول ندارند كه قانونی در جهان وجود داشته باشد كه‏
لايتخلف باشد . هر قانونی را كه شما فرض كنيد آن قانون واقعی است ، اعم‏
از آنكه بشر به آن رسيده يا نرسيده ، می‏گويند بالاخره يك قانون قراردادی‏
است كه خدا آن را قرار داده ، چون قانون قرار دادی است [ و ] خدا قرار
داده برای ما تخلف از آن قانون غير ممكن است چون اين قيام در مقابل‏
مشيت الهی است ، برای غير خدا امر محالی است ، اما برای خود خدا كه‏
ديگر امر محالی نيست و وقوع هم دارد . بستگی دارد به مشيتش . اينجور
مشيت كرده ، شده قانون واقعی ، يكدفعه مشيتش را عوض می‏كند می‏شود معجزه‏
، كه از نظر ايشان معجزه عوض شدن مشيت الهی است در مورد قانونی كه‏
خودش وضع كرده . البته ما می‏گوييم اين حرف درست نيست ، منتها اين‏
چيزی كه جنابعالی الان فرموديد ، با توجيه سوم كه توجيه حكمای اسلامی است‏
سازگار است ، آنها هم معتقدند كه قانون واقعی عالم تغيير پذير نيست و
استنباطهای بشر تغيير می‏پذيرد . آقای طباطبايی مخصوصا روی اين مطلب تكيه‏
دارند ، منتها اگر كسی بگويد شما چه دليلی می‏توانيد برای اين مطلب اقامه‏
كنيد ، اگر من به جای آقای شريعتی بگويم شما كه می‏گوييد عالم يك قانون‏
واقعی دارد كه تغيير نمی‏پذيرد ، آنچه كه تغيير می‏پذيرد استنباطهای بشر
است ، شما چه دليلی داريد برای اين كه همان قانون واقعی عالم هم تغيير
نمی‏پذيرد يا امكان تغيير در آن نيست ، اين به نظر من ( من اينجور فكر می‏
كنم ، حالا شما اگر بيانی داريد بفرماييد ) از راه علوم امكان ندارد ما
بتوانيم اثبات كنيم كه قانونی واقعی عالم تغيير پذير نيست ، كه ما تحت‏
عنوان " اشكالات " می‏خواستيم اين را عرض كنيم . آنچه كه می‏تواند دليل‏
بياورد كه قانون واقعی عالم

119