میتوان گفت كه جنابعالی خواستيد بفرماييد كه اينها سه بيان مختلف درتوجيه و تعبير دين دارند ( 1 ) . ولی میشود گفت كه اين سه بيان ، سهبيان مختلف نيست ، همه گوشههايی از يك نظريه و يك فرضيه و يك بياناست . در نظريهای كه ديگران عامل جهل يا عامل ترس را سبب پيدايش ديندانستهاند آنها در واقع به عامل اجتماعی توجه نكردهاند و توجهشان به عاملفردی بوده و به عبارت ديگر توجيه روانشناسانه كردهاند نه توجيه جامعهشناسانه . آنها گفتند انسان - به همان دلايلی كه قبلا گفتيم : يا به علتجهلش و يا به علت ترسش ، به همان پاورقی : . 1 [ قبل از بيانات استاد ، كنفرانس درباره مقاله سابق الذكر ادامهيافته است ] . |