ج . مركز فقه و فقاهت نيز قبل از صفويه ايران نبوده است . در ابتدابغداد مركز فقه بود . سپس نجف وسيله شيخ طوسی مركز شد . طولی نكشيد كهجبل عامل ( از نواحی جنوبی لبنان فعلی ) و پس از آن و قسمتی مقارن با آن، حله كه شهر كوچكی است در عراق ، مركز فقه و فقاهت بود . حلب ( ازنواحی سوريه ) نيز مدتی مركز فقهاء بزرگ بوده است . در دوران صفويه بودكه مركزيت به اصفهان انتقال يافت و در همان زمان حوزه نجف وسيله مقدساردبيلی و ديگر اكابر احيا شد كه تا امروز ادامه دارد . از شهرهای ايران، تنها شهر قم است كه در قرون اول اسلامی ، در همان زمان كه بغداد مركزفقاهت اسلامی بود ، وسيله فقهائی نظير علی بن بابويه و محمد بن قولويه بهصورت يكی از مراكز فقهی در آمد همچنان كه در دوره قاجار وسيله ميرزاابوالقاسم قمی صاحب قوانين نيز احيا شد و بار ديگر در سال 1340 هجریقمری يعنی در حدود 56 سال پيش وسيله مرحوم حاج شيخ عبدالكريم حائری يزدیاحيا شد و اكنون يكی از دو مركز بزرگ فقهی شيعه است . عليهذا ، گاهی بغداد ، زمانی نجف ، دورهای جبل عامل ( لبنان ) ،برههای حلب ( سوريه ) ، مدتی حله ( عراق ) ، عهدی اصفهان و دورانهائی قممركز نشاط فقهی و فقهاء بزرگ بوده است . در طول تاريخ مخصوصا بعد ازصفويه در شهرهای ديگر ايران از قبيل مشهد ، همدان ، شيراز ، يزد ، كاشان، تبريز ، زنجان ، قزوين ، و تون ( فردوس فعلی ) حوزههای علميه عظيم ومعتبری بوده است ولی هيچيك از شهرهای ايران به استثنای قم و اصفهان ، ودر مدت كوتاهی كاشان ، مركز فقهاء طراز اول نبوده و عالی ترين و يا دررديف عاليترين |