ميزان احتياج خودش توليد كند و قدرت ذخيره پيدا می‏كند مساله مالكيت‏
خصوصی به‏وجود می‏آيد . اينجا رابطه انسانها با يكديگر از نظر مواد توليدی‏
فرق می‏كند . اين رابطه بر اساس اين است كه اين مال من است مال تو
نيست ، اين ماده توليدی مال من است مال تو نيست . اين ، رابطه‏ای است‏
ميان انسانها بر اساس مواد توليدی ، يعنی روابط توليدی را ما اين‏طور
تعريف می‏كنيم : رابطه ميان انسانها از نظر مواد توليدی ، كه اين رابطه [
می‏تواند ] بر اساس مالكيت اشتراكی باشد يا بر اساس مالكيت اختصاصی ،
و مالكيت اختصاصی هم ممكن است شكلهای مختلف و گوناگون پيدا كند . اين‏
هم روابط توليدی .

. 5 روابط اجتماعی

حال اگر " مناسبات اجتماعی " يا " روابط اجتماعی " می‏گوييم ،
روابط اجتماعی شامل روابط توليدی هم می‏شود ولی يك معنی اعم و وسيعتری‏
است ، چون روابط توليدی يعنی روابط انسانها از نظر مواد توليدی ، ولی‏
روابط اجتماعی يعنی روابط انسانها با يكديگر از نظر اينكه با هم زندگی‏
می‏كنند و زندگی اجتماعی دارند . آن روابط ممكن است كه روابطی باشد نه از
نظر امور توليدی بلكه از نظر مثلا رابطه حاكم و محكوم ، اينكه مثلا حكومت‏
چگونه باشد . اين خودش يك رابطه اجتماعی است ميان افراد . اساسا رابطه‏
بردگی ، اينكه يك انسان مالك انسان ديگر باشد ، يك نوع رابطه اجتماعی‏
است نه رابطه ميان دو انسان از نظر مواد توليدی . اين را هم می‏گويند "
روابط اجتماعی " .
علی الظاهر ( علی الظاهر كه می‏گويم برای اينكه بعد ببينيم چيز ديگری به‏
نظر می‏رسد يا نه.) آنچه را كه ما " زيربنا " می‏گوييم شامل ابزار توليد،
نيروهای توليدی(با تفاوت مختصری كه با ابزار توليد دارد)و وجه توليد و
شيوه توليد می‏شود و اما " روبنا " همانهاست كه شامل روابط اجتماعی و
روابط توليدی می‏شود . مثلا اگر ابزار توليد در حد ابتدايی باشد و وجه‏
توليد يعنی شيوه توليد خصوصی باشد اقتضا می‏كند كه رابطه توليد ، مالكيت‏
اختصاصی باشد . اما اگر ابزار توليد ، تكامل‏يافته‏تر و شيوه توليد ،
دسته‏جمعی باشد آن وقت اقتضا می‏كند كه روابط توليدی هم اشتراكی باشد .
حال اگر ابزار توليد تكامل پيدا كرد و وجه توليد اجتماعی شد ولی مالكيت‏
در حد اختصاصی باقی ماند ، می‏گويد وقتی كه ابزار توليد ابزار دستی بود و
شيوه توليد هم

164