است [ آزمايش می‏كند و می‏بيند ] ، چون تمام اعمال انسان از نظر قرآن‏
پيش فرستاده‏هاست ، يعنی عمل انسان قبل از خود انسان می‏رود به دنيايی‏
ديگر ، بعد خود انسان واقعا می‏رود و به عمل خودش ملحق می‏شود . "
« هنالك تبلوا كل نفس ما اسلفت »" هر نفسی هر چه را كه پيش فرستاده‏
است آنجا به آن می‏رسد و آزمايش می‏كند يعنی حقيقت عمل خودش را آنجا
درمی‏يابد " « و ردوا الی الله موليهم الحق »" ( قابل توصيف نيست كه‏
اين كلمه " موليهم الحق " درباره خدا چه تعبير عجيبی است ! )
بازگردانده می‏شوند به سوی خدا آن مولای حقيقی خودشان ، مولای راستين خودشان‏
. نه اينكه انسان هر چيزی را در دنيا كه دنبالش می‏رود او را پرستش‏
می‏كند او را مولای خودش گرفته است و او را اطاعت می‏كند ؟ حداقل اين‏
است كه انسان شهوت خودش را اطاعت می‏كند ، غضب خودش را اطاعت می‏كند
. هر چه انسان در دنيا آزاد باشد بالاخره از چيزی اطاعت می‏كند ولو آن چيز
يك غريزه از غرائز خودش باشد . در آنجا قرآن می‏گويد كه انسان می‏فهمد
تمام اين مولاها پوچ و بيهوده بوده ، به سوی مولای حقيقی و واقعی بازگشت‏
می‏كند ( اين تعبيراتی كه من می‏كنم اصلا نمی‏تواند اين را برساند ) . " « و
ردوا الی الله موليهم الحق و ضل عنهم ما كانوا يفترون »" آنچنان مجسم‏
می‏كند كه هرچه كه انسان در دنيا غير از خدا می‏ديده است همه اوهام بوده ،
همه پوچ بوده ، همه افترا بوده ، همه دروغ بوده است ، انسان به يك "
راست " می‏رسد كه می‏فهمد هرچه كه قبلا می‏ديده درست مثل خواب بوده .
غرضم اين جهت است كه اصلا خود اين لفظ قطع نظر از معنايش [ نمی‏تواند
ساخته يك مرد امی باشد ] . يك مرد امی ( 1 ) بی‏سواد بی‏خبر بی اطلاع كه‏
بايد در خرافه‏ها و اوهامی بسر برد كه اسباب مضحكه برای ما باشد ،
می‏بينيم يكی از منطقهايی كه در كتابش به كار برده اين است : هر كسی هر
عملی كه انجام می‏دهد نفس آن عمل باقی است . اصلا قرآن هميشه می‏گويد خود
عمل باقی است ، بعد علماء كه آمدند چون نمی‏توانستند اين را هضم كنند كه‏
خود عمل باقی است يعنی چه من كه امروز نماز می‏خوانم نماز من باقی است ،
آدم نمی‏تواند باور كند گفتند پس مقصود اين است كه

پاورقی :
. 1 يعنی بايد گفت يك مرد دهاتی ، گرچه دهاتيهای ما امروز آنجورها
امی نيستند . الان هر دهی از دهات خودمان را در نظر بگيريم فرهنگ و
تمدنش از مكه آنوقت بيشتر است . پيغمبر از نظر محيط زندگی از يك‏
دهاتی خيلی پايين‏تر است .

213