اختراع می‏شود ، يك راهی به دست می‏آوريم كه با كار كمتر و هزينه كمتر
كالای مرغوبتر به وجود می‏آوريم و در نتيجه می‏توانيم اين كالای مرغوبتر را
به قيمت ارزانتر به بازار ببريم ، آيا اين منجر به شكست آن يكی می‏شود
يا نمی‏شود ؟ قطعا منجر به شكست آن می‏شود . ولی آيا در اينجا يك جبری در
كار است ؟ با اينكه قطعيت هست ولی آيا جبر در كار است ؟ يعنی انسانها
نمی‏توانند با اين جريان مبارزه كنند ؟ يعنی اگر هم بخواهند جنس‏
نامرغوبتر را به قيمت گرانتر بخرند و جنس مرغوب را به قيمت ارزانتر
نخرند ، نمی‏توانند ؟ نه ، با اينكه می‏توانند ولی نمی‏كنند و لهذا اگر يك‏
وقتی يك جريان فوق‏العاده‏ای پيش بيايد ، مثلا جنس مرغوب ارزان مال خارج‏
باشد و جنس نامرغوب گران مال داخل باشد ، برای اينكه نفوذ خارجی را قطع‏
كنند تصميم می‏گيرند جنس نامرغوب گران خودشان را مصرف كنند . در يك‏
چنين جريان فوق‏العاده‏ای انسانها اين كار را می‏كنند ولی در غير آن نمی‏كنند
. اگر بگوييم چرا ، می‏گويند مگر ديوانه‏اند كه بكنند ، نمی‏گويند اختيارش‏
را ندارند . در اينجا اگر [ از او سوال كنيم ، ] تاييد می‏كند ، می‏گوييم‏
تو چرا جنس نامرغوبتر را به قيمت گرانتر نمی‏خری و جنس مرغوبتر را به‏
قيمت ارزانتر [ می‏خری ] ؟ می‏گويد مگر ديوانه‏ام ، [ نمی‏گويد ] اختيار
ندارم ، يعنی عقلش حكم می‏كند كه اين كار را بكند . اين قطعيت هم بر
اساس اختيار است نه جبر . مساله جبر غير از مساله اختيار [ و نخواستن ]
است . انسانها به حكم اينكه عاقلند و به حكم اينكه با اراده هستند و به‏
حكم اينكه عقل می‏گويد هميشه راه سهلتر و آسانتر و باصرفه‏تر را طی كن ،
يعنی عقل هميشه می‏گويد اگر می‏خواهی به مقصدی بروی اقصر فواصل را طی كن نه‏
اطول آن را ، به حكم عقل خودشان و به حكم اختيار خودشان اقصر فواصل را طی‏
می‏كنند و می‏روند. وقتی ما می‏گوييم " جنس مرغوبتر و به قيمت ارزانتر "
يعنی اختيار اقصر فواصل . همين را به صورت مثال در می‏آوريم : يك‏
جاده‏ای از اينجا كشيده‏اند تا قم [ به طول ] 140 كيلومتر ، راهی پرپيچ و
خم ، يك دفعه آمدند يك جاده مستقيم اتوبان كشيدند ، به جای 140 كيلومتر
120 كيلومتر ، بديهی است كه اين راه آن راه را شكست می‏دهد . قطعی هم‏
پيش‏بينی می‏شود كه آن راه متروك خواهد شد ، ولی آيا اين معنايش اين‏
است كه جبر پيش آمده است ، ديگر انسانها مجبورند از اين راه بروند ؟
نمی‏توانند در مقابل اين جريان مبارزه كنند ؟ نه ، می‏توانند و نمی‏كنند .
" می‏توانند و نمی‏كنند " غير از " نمی‏توانند " است .

217